نشست وین به سبک مذاکرات هسته‌ای

عباس پرورده، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: دومین نشست وین که صبح جمعه در هتل امپریال وین با حضور ۱۶ وزیر خارجه و نمایندگان سازمان ملل و اتحادیه اروپا برگزار شد، شاید نقطه عطفی در پرونده کشور جنگ زده سوریه باشد؛ چرا که برای اولین بار است ایران در نشستی درباره سوریه و با حضور سایر کشورهای ذینفع شرکت کرد. اگرچه هنوز برای داوری درباره نتایج این نشست کمی زود است، اما می توان گفت اولین ویژگی نشست 8 آبان وین، القای "احساس قطعیت" در آن بوده که نشست های پیشین به دلیل عدم اجماع همه طرف های ذی نفوذ در سوریه فاقد این قطعیت بوده است.

دوم: با انتشار بیانیه 9 بندی، اگرچه مفاد آن تاکید مجدد بر حقوق اولیه ای است که یک کشور در عرف و حقوق بین الملل دارد، اما به دلیل تایید این بیانیه از طرف عربستان، امارات متحده، ترکیه و سایر دول غربی که چهار سال است همه این حقوق را نادیده گرفته اند، گامی رو به جلو است.

سوم: به نظر می رسد آمریکا با الگوبرداری از روند مذاکرات هسته ای که با ایران داشته، درصدد حل و فصل بحران در سوریه است. گذشته از انگیزه های واشنگتن در پرونده سوریه که فعلا مورد بحث نیست، روشن است حل بسیاری از بحران های خاورمیانه موکول به مدیریت جنگ در سوریه است.از این رو بود که جان کری در بدو ورود به محل نشست در جمع خبرنگاران اظهار داشت بر این باور است که شرایط دیپلماتیک امروز بهتر از هر زمان دیگری امیدوارکننده است چون همه ذینفعان پرونده سوریه دور این میز برای اولین بار جمع شده اند.

چهارم: اینکه نشست یک روز و چند ساعت بیشتر نبود، نشان از محک زنی ذینفعان پرونده سوریه برای ادامه چنین جلساتی است. اگرچه به تعبیر برخی تحلیلگران "نقطه عطف دیپلماتیک خوشایندی" در سیر پرونده سوریه به حساب می آید. ضمن اینکه در همین جلسه مقرر شد دور بعدی مذاکرات دو هفته دیگر و با حضور دو هیأت از حکومت سوریه و معارضان برگزار شود. دستور کار جلسه بعدی کار بر روی تشکیل دولت انتقالی، برگزاری انتخابات جدید و اجرای آتش بس های ملی و منطقه ای برای توقف جنگ و خشونت در سوریه است.

گذشته از ویژگی های خاص دومین نشست وین، باید دید بر اساس شرایط میدانی در سوریه و همچنین الگوهای ائتلاف دوستی و دشمنی که در ترکیب گروه های درگیر در سوریه وجود دارد، چه گمانه زنی هایی درباره آینده مذاکرات وجود دارد.

در حال حاضر مخرج مشترک انگیزشی بازیگران درگیر در سوریه برای خاتمه بخشیدن به بحران، فرسایشی شدن این جنگ است. امروز بازیگران بحران سوریه به این نتیجه رسیده اند که ادامه جنگ در سوریه به جز افزایش تلفات، هزینه سیاسی و اقتصادی، دستاوردی ندارد. به خصوص مخالفان بشار اسد که با محوریت عربستان سعودی و حمایت های پنهان و آشکار آمریکا و متحدان غربی اش همچنان اصرار بر پیش شرط خروج اسد از قدرت دارند.

با همین ذهنیت بود که در آستانه نشست وین جان کری تصریح کرد که به باور واشنگتن، خروج اسد از قدرت راه را برای پایان جنگ داخلی در این کشور هموار خواهد کرد و به مبارزه برای شکست گروه داعش کمک می کند. اما این حرف وزیر خارجه آمریکا بی پایه است زیرا در حالیکه هیچ تمهید معتبری برای ایجاد نظم و امنیت در سوریه پیش بینی نشده، چگونه ممکن است بلافاصله پس از خروج اسد از قدرت و سقوط دولت مرکزی در دمشق و وجود صدها گروه مسلح کوچک و بزرگ امنیت به سوریه بازگردد؟

از سوی دیگر موفقیت های نظامی ارتش سوریه در مقابل معارضان که همزمان با حمایت های هوایی روسیه و مشاوره نظامی ایران انجام پذیرفته، محور دولت های لجوج عرب با رهبری عربستان که از جنگجویان خارجی و داعش حمایت می کنند را در آستانه تردید نسبت به عملکرد خود در سوریه وادار ساخته است. از 24 مهر تا 4 آبان 15 شهر و هشتاد کیلومتر مربع از زمین هایی که اهمیت نظامی دارند، در جنوب حلب از معارضان بازپس گرفته شده، ضمن اینکه تحت تاثیر تهدیدات مسکو ارسال سلاح های استراتژیک به معارضان به شدت کاهش یافته است. پیامی که چنین تحولاتی برای ریاض دارند، روشن است. برنده نظامی در سوریه وجود ندارد. ضمن اینکه سعودی ها از شکنندگی قدرت خود و وابستگی تصمیم سازی های راهبردی ریاض به واشنگتن آگاهند. بنابراین ادامه جنگ در سوریه پس از نشست جمعه با حضور ایران و حمایت مسکو و واشنگتن از این پس می تواند هزینه های پیش بینی نشده ای برای عربستان و به تبع آن سایر شرکایش از جمله ترکیه داشته باشد.

اما در جبهه مقابل، روسیه و ایران در راس محور متحدان سوریه قرار دارند. اگرچه باید پذیرفت میان این دو حامی کلیدی تفاوت هایی در انگیزه و اهداف وجود دارد که می تواند در آینده مذاکرات تاثیرگذار باشد. هم اکنون روسیه و ایران با هماهنگی یکدیگر در حال بیرون راندن شبه نظامیان مخالف اسد از خاک سوریه هستند، اما این لزوما به معنی منافع مشترک در سوریه نیست. پاشنه آشیل تهران در بحران سوریه حفظ خط مقاومت و حزب الله است که اسرائیل را همچنان تهدید اول خود می داند، اما مسکو با تل آویو روابط دیپلماتیک دارد و دلمشغولی هایش ادامه حفظ نفوذ در خاورمیانه است که مرکز ثقل آن دمشق و بندر لاذقیه است. اگرچه موضع دولت پسا اسد دمشق در مورد تل آویو برای مسکو اهمیت چندانی ندارد. همچنین روسیه خواستار مشارکت ارتش آزاد که بازوی نظامی ائتلاف خارج نشین است، در نشست وین 2 شده است. این نشان از آن دارد که مسکو چشم انداز گذر از اسد را هم در منو مذاکراتی خود گنجانده و اقدام نظامی دیرهنگام روسیه اجرای بخشی از این سناریو روسی برای آینده سوریه است.

در بند ششم و هفتم بیانیه وین، ریشه کنی تروریسم و تدوین قانون اساسی جدید و برگزاری انتخابات بر عهده سازمان ملل گذاشته شده است. اجرای این دو بند نیازمند استقرار دولتی انتقالی در سوریه است که از مشروعیتی حداقلی برخوردار باشد. اما کدام گروه معارض در سوریه امروز حائز این مشروعیت حداقلی است؟در واقع مهمترین نکته مغفول در فرایند دیپلماتیک بحران سوریه، نقش گروه های معارض است. اگر کمی واقع بین باشیم، باید اذعان کرد در سوریه گرچه مخالفت با دولت وجود دارد، اما گروههای معارض که دارای یک برنامه سیاسی باشند و از طرف دیگر از میزانی استقلال رای از حامیان خارجی برخوردار و همچنین از میزانی خردمندی سیاسی و توان مذاکره بهره مند باشند، یافت نمی شود. حتی گروهی که تحت عنوان "ائتلاف معارضان خارج نشین" (الائتلاف الوطنی السوری) در استانبول حضور دارند، نه تنها مقبولیت ملی ندارند، بلکه رهبران آن به شدت وابسته به عربستان و ترکیه هستند. موضوع نبود گروه سوری فراگیر معارض فرایند حل بحران در سوریه را پیچیده تر کرده است. در چنین شرایطی که اعلام شده در نشست آینده گروه های معارض و نمایندگان دولت سوریه حاضر خواهند شد، پیش بینی می شود شروعی بر پیچیدگی فرایند دیپلماسی باشد. قطعا پذیرش گروه های معارضی که پایگاه مردمی ندارند، هم برای طرفین مذاکره و هم برای مردم سوریه غیرقابل قبول است. لذا به نظر می رسد از هم اکنون تدارک حضور گروه های معارض در میز مذاکره باید در محور کار قرار گیرد و رایزنی هایی برای تعیین گروه های معارض که مورد پذیرش همگان باشد، صورت گیرد. اگرچه ایران گروه های معارض داخلی سوریه از جمله "هیأت هماهنگی ملی برای نیروهای تغییر دموکراتیک" (هیئة التنسیق الوطنیة) را به عنوان حاضرین در میز مذاکره ممکن است به رسمیت بشناسد. اما ایجاد ترکیبی از معارضان داخل و خارج نشین شاید راه حلی اولیه و قابل مذاکره به نظر برسد. همچنین کردهای سوریه را هم نباید از نظر دور داشت که در میانه جنگ داخلی دچار دگردیسی شده و نقش بارزتری را در آینده سوریه طلب خواهند کرد که هنوز چگونگی حضور آنان در ابهام قرار دارد.

اما بنا بر اظهارات امیرعبداللهیان، معاون وزیر خارجه، طرح ایران برای برون رفت از بحران در سوریه همان است که در گذشته هم رسما اعلام شده بود. نابودی گروه های تروریستی و مراجعه به صندوق آراء برای تشکیل دولتی که برآیند اراده مردم سوریه بدون دخالت بیگانگان باشد. اگرچه طرح ایران برای حل بحران سوریه مشتمل بر موضع گیری های وزارت خارجه و مقامات ارشد ایران مبنی بر احترام به حاکمیت رای و اراده مردم سوریه است، اما باید این واقعیت را پذیرفت که شرایط میدانی در سوریه با وجود ویرانی های گسترده، میلیون ها آواره که معلوم نیست چه زمانی به خانه برگردند، وجود صدها هزار قبضه سلاح و شبه نظامیان و گسست میان گروه های سیاسی و مدنی که در جنگ داخلی تشدید شده، دستیابی به وضعیتی مطلوب که در مدتی کوتاه پس از آتش بس با رای و اراده خالص عمومی استقرار یابد، کمی دور از ذهن است. لذا به نظر می رسد در شرایط کنونی که مذاکرات جدی برای پایان بحران در سوریه آغاز شده، تهران که اکنون امتیاز حضور در میز مذاکره را با کسب کرده، استراتژی واقع بینانه تری اتخاذ کرده و راهکاری را که حاوی جزئیات مفصل تر و با فراگیری بیشتری از طیف های مختلف سوری باشد، برای حل بحران ارائه دهد. این نشست اگرچه نقطه قوتی برای دیپلماسی ایران در منطقه است، اما در مقابل نداشتن استراتژی منسجمی برای آینده سوریه می تواند ضمن دور ساختن مسکو از تهران، اجماع علیه ایران در میز مذاکره را تقویت کند. ضمن اینکه همانگونه که حضور ایران در مذاکرات یک فرصت است، از این پس که مذاکرات شتاب پیدا کند در صورت عدم رعایت ظرافت های موجود در پرونده سوریه می تواند تبدیل به پدیده ای معکوس شود.