مصافحه ظریف با اوباما و عقلانیت در سیاست خارجی

نویسنده: علی امیدی، دانشیار روابط بین الملل دانشگاه اصفهان

دیپلماسی ایرانی: شبکه بلومبرگ با استناد به منابع معتبر آمریکایی و ایسنا نیز به نقل از مقامات ایرانی همراه آقای ظریف در نیورک، از مصافحه رئیس جمهور آمریکا با وزیر امور خارجه ایران در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد (28 سپتامبر 2015) به صورت اتفاقی خبر دادند.

در این اتفاق، جان کری هیأت ایرانی را به آقای اوباما معرفی کرد. دیداری حتی کوتاه و «دست دادن» وزیر خارجه جمهوری اسلامی و رئیس جمهوری ایالات متحده، اتفاقی تاریخی توصیف می شود. روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا از زمان انقلاب اسلامی ایران قطع شده و مقام های طراز اول دو کشور نیز دیداری در انظار عمومی نداشته اند. دو سال پیش نیز در جریان نشست سالیانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد، گفتگویی تلفنی میان حسن روحانی، رئیس جمهور ایران و باراک اوباما رخ داد، که آن نیز در زمان خود «تاریخی» به شمار می رفت. 15 سال پیش در چنین تاریخی در سال ۲۰۰۰ میلادی در جریان اجلاس هزاره سوم سران کشورهای عضو سازمان ملل در حالی که بیل کلینتون تمایل به دیداری ولو گذری با سید محمد خاتمی، رییس جمهوری وقت ایران داشت آقای خاتمی از این دیدار صرف نظر کرد.

یکی از نشانه های بلوغ سیاسی، در پیش گرفتن رفتارهای عقلانی و مطابق عرف بین المللی است. بیان کلمات سنجیده و عملگرایانه و ترجیحا با مقبولیت بین المللی و همچنین رعایت نزاکت و در پیش گرفتن رفتارهای متمدنانه از شاخص های عقلانیت دیپلماتیک در میان بازیگران بین المللی محسوب می شود. عمل متقابل و تلافی یکی از سازوکارهای تضمین حقوق بین الملل است؛ ولی تنها در جایی که عمل متقابل جایز نیست انجام رفتار غیرنزاکتی در برابر رفتار غیرنزاکتی طرف مقابل است. یعنی نمی توان در قبال یک رفتار یا کلام زشت یک دیپلمات از یک کشوری، واکنش غیرنزاکتی ابراز کرد. عقلانیت سیاسی در عرصه روابط بین المللی به معنای پیشبرد منافع ملی بر پایه رفتارهای محاسبه شده و غیراحساسی است. قطعا یکی از وجوه عقلانیت، دست یافتنی بودن و امکان پذیری اهداف و اتخاذ راهکارهای مناسب و مقبول بین المللی است. حتی غول نظامی جهان، یعنی آمریکا، به این نتیجه رسیده است که قدرت سخت به تنهایی در هزاره سوم برای پیشبرد منافع ملی کفایت نمی کند و این کشور باید استراتژی های خود را بیشتر مبتنی بر قدرت نرم استوار سازد.

رفتارهای احساسی بویژه در عرصه بین المللی، ممکن است در کوتاه مدت باعث وجد و ارضاء احساسات برخی گردد، ولی عملا بی نتیجه بوده و به جای آنکه گره گشایی نماید، گره های مشکلات یک کشور را سخت تر کرده و امید برای مصالحه را به حداقل می رساند. از اینرو، در دانش دیپلماسی اعتقاد بر این است که آدم های خجالتی، تندخو، دمدمی مزاج، عجول، فاقد قدرت بیان، کریه الچهره، بد لباس و بی فرهنگ به هیچ وجه برای پیشه دیپلماسی مناسب نیستند. حسن سلوک یکی از شاخص های قدرت نرم است و بطور خودکار در رابطه دو جانبه و چند جانبه نفوذ مثبت ایجاد می کند و این یعنی قدرت. در عقلانیت سیاسی، منافع ملی بازیچه احساسات و منافع سیاسی اشخاص و گروه های سیاسی قرار نمی گیرد و خط قرمزهای مصنوعی نباید مانع از مانور دیپلمات ها گردد. خط قرمز فقط منافع ملی است و لاغیر. منافع ملی هم حداقل در پنج مقوله مورد اجماع بین المللی است: امنیت، حفظ تمامیت ارضی، استقلال سیاسی ، توسعه و رفاه اقتصادی و تکریم حقوق بشر در داخل و خارج. ممکن است مقولات دیگری نیز باشند، ولی نباید بر اهداف بنیادی سایه افکنند.

تاریخ دیپلماسی نیز به ما یاد داده است که قهر و غضب احساسی یک عمل معقول محسوب نشده و نتایج عکس در پی دارد. مقامات آمریکا و شوروی در طول جنگ سرد و آمریکا و روسیه در دوره پس از فروپاشی شوروی به رغم اختلافات عمیق، متمدنانه پشت میز مذاکرات نشسته و با یکدیگر مصافحه کردند. آنها منافع ملی خود را اسیر احساسات غیرمنطقی نساختند.

مضافا اینکه، سمبل ها در روابط بین الملل هم نشانه هستند و هم تسهیل کننده. مصافحه دو مقام ارشد به این معناست که دو کشور فرایند تنش زدایی در روابط متقابل را آغاز کرده و اراده سیاسی برای پیشبرد منافع خود بر اساس ابزارهای دیپلماتیک را داشته و آن را به نفع خود ارزیابی می کنند. تسهیل کننده از این جهت که تابوها فرو ریخته و عقلانیت استراتژیک مبنای رفتار آینده دو بازیگر است. البته باید خاطر نشان ساخت همانگونه که مصافحه و حسن سلوک با مقامات نظام های دمکراتیک مثبت ارزیابی می شود نمی توان چنین عملی را برای رهبران جنایتکار مانند مقامات رژیم صهیونیستی و کودتاگران جایز دانست؛ این کار به معنای تایید آنها خواهد بود. از اینرو مصافحه آقای ظریف با آقای اوباما (حتی به صورت تصادفی) در چارچوب عقلانیت سیاسی و دیپلماتیک ارزیابی می گردد.