فرصت‌ها و تهدیدهای توافق هسته‌ای

دیپلماسی ایرانی: سرانجام پس از دو سال مذاکرات فشرده روز 23 تیرماه ایران و اعضای 1+5 بر سر متنی که از آن به عنوان جمع بندی مذاکرات یاد می شود، به توافق رسیدند. پس از قرائت متن بیانیه توسط محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران و فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پایان ماراتن هسته ای بازتاب گسترده ای در رسانه ها و همچنین اظهارات مقامات دولت ها داشت. در عین حال تفسیرها و اظهارنظرهایی پیرامون متن قرائت شده و همچنین متن توافق انتشار یافته بیان شد. باراک اوباما و حسن روحانی روسای جمهور آمریکا و ایران به بیان دیدگاه های خود پیرامون متن توافق شده پرداختند. آنچه بار دیگر مورد توجه قرار گرفت، تفسیرهایی بود که اوباما از متن توافق در پیام زنده تلویزیونی خود بیان کرد؛ تفسیرهایی که تا حدودی از متن توافق فاصله داشت. در گفت وگو با محمد فرهاد کلینی، کارشناس ارشد مسایل استراتژیک به ارزیابی و پیش بینی آنچه بعد از جمع بندی مذاکرات صورت گرفت، پرداختیم:

ارزیابی شما از بیانیه جمع بندی مذاکرات چیست؟

قبل از ورود به موضوع جا دارد تا از تلاش های تیم مذاکره کننده تقدیر کنیم. ساعت ها بحث و گفتگو و ضرورت هوشیاری مستمر قابل توجه بود. این سبک از مذاکرات در تاریخ دیپلماسی شاید در گذشته در مذاکرات سالت و یا سازش اعراب و رژیم تل آویو یا هنگام تشکیل اتحادیه اروپا و ... مطرح شده بود. در خصوص سوال اصلی باید عرض کنم که در مرحله عمل جمع بندی یا آنچه توافق اولیه یاد می شود را باید ارزیابی کرد. باید دید مسیر چگونه پیش خواهد رفت زیرا عناصر متعددی مانند نقش آژانس بین المللی انرژی اتمی، عکس العمل کنگره آمریکا، صدور قطعنامه جدید، کیفیت رفع تحریم و... وجود دارد. باید دید که میزان پایبندی آمریکا به توافق و همچنین همراهی اعضای 1+5 نسبت به تعهداتی که در این توافق مطرح شده چگونه است. آنچه در سخنرانی آقای اوباما پس از قرائت متن بیانیه شنیده شده، متمرکز بر چندین فاکتور از جمله نگاه توافق در چارچوب بازدارندگی و مدیریت و نگاه آمریکا به صحنه بین المللی و ... بود. این در حالی است که موضع گیری خانم موگرینی در بیانیه خوانده شده، حاوی پیام های دیگری از جمله ایجاد تعامل طرفین و نقطه عطف جدیدی در مناسبات ایران با حوزه بین الملل است. از این رو ادبیاتی که به صورت رسمی از جانب آقای اوباما و تا حدودی جان کری مطرح شد با نکاتی که خانم موگرینی بیان کرد واقعا متفاوت بود. از سویی دیگر شاهدیم، تا آخرین لحظات آقای لاوروف به هر دلیلی در عکس پایانی حضور نداشت که ارزیابی مستقلی نیاز دارد. به هر حال یکی از نکات روند توافق، صدور قعطنامه جدید در شورای امنیت است که باید اینگونه رفتارها با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرد و نیازمند رصد کامل است. در این مرحله گزارش دهی مستمر با جزئیات به رهبر انقلاب و آگاهی رسانی مردم کشورمان اجتناب ناپذیر است.

این جمع بندی چه فرصت ها و چالش های جدیدی پیش روی طرف های مذاکره قرار می دهد؟

همانطور که آقای روحانی نیز در صحبت های خود اشاره کرد، این یک مرحله تدریجی بوده که باید خشت های بی اعتمادی را به تدریج برداشت. امریکایی ها معتقدند ایران باید از یک کریدور و دوره انتقالی تحت عنوان شفافیت عبور کند. این برداشت هایی است که هر کدام از ادبیاتی که طی مذاکرات یا در سند پایانی که گفته شده حدود صد صفحه است، مطرح می کنند. نوع برداشت ها در فکت شیت ها یا مواضعی که بعد از توافق مطرح می شود، بسیار قابل توجه بوده و باید دید ترجمه آنها از توافق چیست و چه رفتاری را در اجرا از خود بروز می دهند. تفاوت های سوال برانگیزی مشاهده می شود. آنچه امروز شاهدیم این است که به شرط پایبندی و رفتار حرفه ای، طرف مقابل ما از فضای تقابلی تا حدودی فاصله گرفته و همزمان فرصت های جدیدی برای همکاری و پیشبرد درک امکان ظهور دارد.

به نظر می رسد طرفین از ابتدای روند مذاکرات در نظر داشتند اقدام به بیانیه مشترک به منظور جلوگیری از هرگونه تفسیر متفاوت کنند. اما به چه دلیل باز شاهد تفسیر و بیان تا حدودی متفاوت اوباما نسبت به بیانیه منتشر شده بودیم؟

مواضع بیان شده از سوی آقای اوباما در چارچوب نوعی حفظ چهره هم بود.  تمرکز رییس جمهوری آمریکا بر این بود که بتواند از بهانه های احتمالی کنگره جلوگیری کند. اما در بخشی دیگر از صحبت های خود از کلمه "دشمنی" با ایران استفاده کرد که قابل توجه است. اوباما در گذشته در پیام نوروزی خود به گونه ای دیگر سخن می گفت و البته دستگاه دیپلماسی آمریکا از پیام ها و نامه و اعلام نیازهایی که برای تفاهم ارسال کرده، مطلع است و طرف ایرانی نیز سعی می کند با دوراندیشی و فهم منسجم تری مواضع آقای اوباما را بعد از بیانیه جمع بندی و در زمان خود پاسخ دهد.

پیش بینی شما از ادامه مسیر طی روزها یا ماه های آینده چیست؟

لابی اسرائیل در آمریکا (آیپک) از مدت ها قبل فعال بوده و طی مذاکرات نیز تمرکز خود را از جمهوری خواهان به دموکرات های متمایل به آیپک معطوف کرد. در عین حال تمرکز این گروه بر مخدوش و تضعیف کردن تفاهمی است که امروز تحت عنوان جمع بندی از آن یاد می شود. از این رو به نظر می رسد آنها به رفتار خود سرعت می بخشند زیرا سعی می کنند تا آنجا که می توانند مانع تراشی کنند. البته جامعه جهانی نیز به خوبی می داند که رژیم تل آویو یک مساله و مانع بوده که علاقه ندارد شرایط منطقه ای و فضای جهانی به سمت ثبات و همکاری امنیتی بیشتر حرکت کند. می توان گفت تقریبا چهره دوم سیاست نتانیاهو در حال آشکار شدن است. نتانیاهو امروز نمی داند با کدام کاریکاتور در سازمان ملل با جهان سخن بگویید و جامعه آمریکا نیز این را درک می کند. با این حال باید دید آژانس در درجه اول چه میزان بر اساس رسالت حرفه ای خود عمل می کند. در عین حال بخشی نیز به تلاش های برخی جریان های مشکوک الحال که سعی در آلوده کردن فضای روانی دارند بستگی دارد، زیرا در گذشته نیز شاهد اینگونه اقدامات بوده ایم. برخی جریان ها تلاش می کردند تا موضوع ایران را از طریق آژانس منحرف کنند و از این مسیر آن را به افکار کشورهای مهم دنیا انتقال دهند. مسیر دیگر نیز آلوده کردن فضای رسانه ای در جهان است و البته این امکان وجود دارد که همزمان برای برهم زدن برخی محاسبات به تند کردن شرایط منطقه ای همانطور که در جنگ شش روزه شاهد بودیم، یا رفتارهای برخی کشورهای منطقه نسبت به یمن، اقدام کنند. درواقع به گونه ای عمل کنند که توجه و تمرکز دگرگون شده و با مطرح کردن موضوعات جدید رسیدن به ثبات یا درک موازی و برابر بین ایران و کشورهای 1+5 را تغییر دهند. این موارد سناریوهایی است که تمام نشده و طی دو ماه آینده موضع سناریوسازی از شکل جدیدی پیروی خواهد کرد. جهت دهی به تحولات همواره از سناریوهای مطرح برای آنها بوده است.

توافق تا چه میزان بر موازنه منطقه ای و جایگاه کشورهای خاورمیانه اثرگذار است؟

موضوعی که ایران به طور کلی با لغو تحریم های تسلیحاتی دنبال می کرد در اصل توجه به مدیریت موازنه در منطقه بود. اگر قرار بر عدم لغو تحریم های تسلیحاتی باشد، عملا با توجه به سیاست ها و کمک های روزافزونی که آنها به برخی از کشورهای عربی یا رژیم تل آویو دنبال می کنند در اصل برای تغییر جایگاه و وزن منطقه ای ایران محسوب می شود. آنها تلاش می کنند دست دوستان خود را برای بازی و حمایت از تروریسم باز بگذارند و سعی کنند این را وضعیت را به گونه ای مدیریت کنند تا ایران را در تنگناهای امنیتی قرار دهند. از این رو مذاکره کننده گان ایرانی همواره توجه، تمرکز و هوشمندی خود را باید حفظ کنند. اینکه سعی می کنند به صورت مرحله ای لغو تحریم های تسلیحاتی را پیش ببرند، در ظاهربحث های حقوقی است ولی آزمونی است که در اصل نگاه خود به ایران را معرفی می کنند. از طرفی قدرت نظامی در ایران متکی به فرموده برخی کشورها نیست. کشور ایران دارای توانایی بوده و قدرت خود را اثبات کرده است و هیچ موقع منتظر دیگران برای تعریف امنیت خود باقی نمی ماند.

انتشار اولیه: چهارشنبه 24 تیر 1394 / انتشار مجدد: جمعه 2 مرداد 1394