تونس بعد از داعش: نامه‌ای از «حمامات»

نویسنده: آبراهام شیبی

دیپلماسی ایرانی: گمان نمی کردم هیچ اتفاقی بتواند روزی آرامش سواحل تونس و شن های سفید و زیبای آن را به هم بزند. اما روز 26 ژوئن، مردی مسلح، با همان شدت خشونتی که اکنون تبدیل به علامت شاخص داعش شده است، در بندر «القنطاوی» به روی گردشگران آتش گشود. گفته می شود که او دوره آموزشی خودش را در کنار تروریست هایی گذرانده بود که در 18 مارس به موزه ملی «باردو»ی تونس حمله کرده بودند. حالا ساحل ها به سرعت خلوت می شوند و هم خارجی ها و هم تونسی ها در این فکر هستند که آیا آرامش بار دیگر به این کشور باز خواهد گشت یا نه.

سال پیش به تونس سفر کردم تا خانواده ام را در «حمامات» ببینم، شهری که زمانی اقامتگاه تابستانی مورد علاقه رئیس جمهور سابق، «زین العابدین بن علی»، بود. ساختمان هایی که زمانی متعلق به خانواده بن علی بود اکنون ویران شده، شیشه ها شکسته و اتاق ها خالی است. ساحل هم زمانی متعلق به بن علی بود و در آن روزگار پر بود از نیروهای امنیتی. ساکنان منطقه چاره ای نداشتند که خیابان های پر از مانع را دور بزنند تا به شهر برسند. بن علی و دوستانش مالکان را مجبور می کردند که یا ملک خود را بفروشند یا سال ها در زندان بمانند. شایعه شده بود که خانواده «جبسی»، مالکان ثروتمند و سیاسیون متنفذ منطقه، در اوایل دهه 2000 تمایلی به فروش زمین هایشان به بن علی نداشتند، اما وقتی به آنها گفته شد که رئیس جمهور خیلی راحت می تواند این زمین ها را تصرف کند به فروش آنها رضایت دادند. اکنون، در خاکستر به جا مانده از خانه جبسی ها، تکه های لوستر شکسته زمین را فرش کرده است و با اسپری روی تمام دیوارها اسم خانواده نوشته شده است. تونسی هایی که از نزدیک شاهد سقوط خانه جبسی ها بودند خشنودند. ویرانی خانه نشانه ای از رسیدن روزگار جدید و فروریختن قدرت خاندان های تحت حمایت بن علی بود. برخی از مالکان اقامتگاه های گران قیمت اطراف حمامات هنوز هم در آنها ساکنند، اما محتاط تر از قبل شده اند.

در تابستان، با هجوم توریست ها به حمامات جمعیت چندین برابر می شود. اقتصاد این شهر کوچک و بیشتر مناطق ساحلی تونس به گردشگری وابسته است و کار در هتل و اقامتگاه های تفریحی بیشترین متقاضی را دارد. اما از زمان بهار عربی، اقتصاد این مناطق به خطر افتاده است. درآمدهای گردشگری درست بعد از انقلاب به شدت کاهش یافت. در صحبت با ساکنان محلی در کافه ها فهمیدم که حمامات بر لبه پرتگاه راه می رود. مذهب از یک سو و سیاست سکولار از سوی دیگر در حال فروپاشاندن کشور هستند. هر داستانی که ساکنان می گفتند با کشیدن یک نفس عمیق از سر ناراحتی شروع می شد و با تکان دادن سر از روی تأسف پایان می گرفت. بافت قدیم شهر در کنار بزرگترین مسجد منطقه قرار گرفته است. اما وزیر موقت امور مذهبی برای مبارزه با افراط گرایی سعی کرده است برخی از مساجد تازه تأسیس را ببندد. او برای این کار به قانون مصوب سال 1988 استناد کرده است که گرد آمدن در مساجد با پیشنماز تأیید صلاحیت نشده را منع می کند. با این حال، بعد از انقلاب بسیاری از پیشنمازان دارای مجوز حکومت کنار گذاشته شدند، چون متهم بودند که دستشان با حکومت بن علی در یک کاسه بوده است. با توجه به حمایت وسیع مردم از پیشنمازان جدید، بعید است اقدامی در مقابله با آنها صورت بگیرد. پسرعموی من، «مروان شیبی»، می گوید که این مشکل از سال 1958 پدید آمده است. در آن زمان رئیس جمهور «حبیب بورقیبه» دانشگاه اسلامی اصلی کشور، «زیتونه»، را بست و آن را با یک مدرسه الهیات کوچک جایگزین کرد، به امید اینکه کشور قدم در راه سکولاریسم بگذارد. در طی این دوران بسیاری به مدرسه های مذهبی غیرقانونی روی آوردند و برخی به خارج از کشور رفتند. این افراد پس از بازگشت مساجد خودشان را راه انداختند و تفسیرهای سختگیرانه از اسلام را رواج دادند. آسانگیری دولت موقت تونس باعث شده است که به محبوبیت آنها افزوده شود.

کافه ها در حمامات نقش میخانه را دارند، منتها مشتریان دائمی آنها بیشتر است. نسل جوان کافه خود را با دقت انتخاب می کنند، مبادا که چشم والدینشان به آنها بیفتد. مکالمه با دوستم در کافه به سرعت به سمت افزایش تعداد کشته شدگان در مرز می رود. حملات گروه های تروریستی کوچک افزایش یافته است و اسلحه از سمت لیبی روانه است. حمامات جنوبی اکنون در محاصره ایست های بازرسی است و سربازان مسلح ماشین های گذری را با احتیاط بازرسی می کنند.

قهوه ام را که تمام می کنم، کافه را ترک می کنم و به راه می افتم. خورشید به نقطه اوج خودش رسیده است. مردی ریشدار در لباس سنتی که یکی از دوستان پسرعمویم است می ایستد و به من سلام می کند. رفتار بی خیالش تناسبی با سرگذشت او (که چند روز پیش از دیگران شنیده بودم) ندارد. او که مذهبی معتدلی بود چهار سال از دوران محکومیت ده ساله خود را در حکومت گذشته در زندان گذرانده است. در سال 1991، بن علی در اقدام نهایی خود برای ریشه کردن افراطی گری، اقدام به دستگیری مسلمانانی کرد که در نماز جماعت صبح شرکت می کردند. این مرد شاد و خوش مشرب، چهار سال را در زندان دور از خانواده گذراند و خوش اقبال بود که آزاد شد. اگر انقلابی رخ نمی داد، احتمالاً او و بسیاری دیگر تمام زندگی شان را پشت میله های زندان می گذراندند.

انقلاب تنها سرآغاز حرکت ملت تونس برای تعیین سرنوشت خود بوده، و البته اکنون آغشته به اختلافات داخلی و تهدیدات خارجی است. تونس به عنوان الگوی بهار عربی معرفی شده است و البته وقتی با لیبی فروپاشیده و مصر تحت حکومت نظامی مقایسه شود، این حرف درست است. این کشور از اتهامات تقلب در انتخابات سال 2011 و انتخابات پارلمانی پرمناقشه سال 2014 به سلامتی گذر کرد و سیاستمدارانش یاد گرفته اند که با رقبا همکاری کنند. آنها همچنین وعده احیای اقتصاد، ایجاد شغل و دفاع از آزادی های مردم را داده اند. اما این امیدها به همان سرعتی که گردشگران در حال ترک کشور هستند رنگ می بازد. کشتار وحشیانه توریست ها در یک ساحل آرام ممکن است روند حرکت به سمت دموکراسی را معکوس کند، چون امنیت در اولویت قرار خواهد گرفت. دولت پس از حمله های صورت گرفته در دو شهر تونس و سوسه حضور پلیس را در مناطق توریستی افزایش داده است، اما برای حل مسئله افراطی گرایی اسلامی اقدامی نخواهد کرد. فقط امیدوارم که اقتصاد رو به زوال و بی ثباتی منطقه تونس را به سرنوشت همسایگان کم اقبالترش دچار نکنند.

منبع: فارن افرز/ مترجم: علی عطاران