نفوذ ایران در خاورمیانه را به چالش نکشید

نویسنده: علیرضا نادر*

دیپلماسی ایرانی: منتقدان مذاکرات هسته ای آمریکا با ایران، بر سیاست های منطقه ای تهران به عنوان چارچوبی برای مذاکرات متمرکز شده اند. برخی بر این باورند که دولت باراک اوباما خاورمیانه را به نفوذ ایران واگذار کرده است. اظهارات برخی دیگر نیز حاکی از تلاش ایران برای تشکیل امپراتوری جدیدی در خاورمیانه است. اما به طور عمده، بیشتر منتقدان بر این باورند که توافق هسته ای تضمین کننده امکان غنی سازی اورانیوم برای ایران و تبدیل شدن این کشور به قدرتی در منطقه خاورمیانه را فراهم خواهد کرد. با این حال، در اظهار نظرهای اینچنینی عمدتا هیچ توجهی به علل افزایش نفوذ و قدرت ایران در منطقه نمی کند.

نمی توان برنامه هسته ای را که در پی تحریم ها دهها میلیارد دلار برای ایران هزینه برداشت، عامل افزایش قدرت این کشور در منطقه دانست. در حقیقت، حمله آمریکا به عراق، بهار عربی در چندین کشور و فروپاشی دولت های ضعیف تر منطقه، همه عواملی بودند که افزایش نفوذ و قدرت ایران را در منطقه تسهیل کردند. اما ایران تنها کشوری نیست که برای افزایش قدرت در منطقه تلاش می کند؛ این کشور رقبایی همچون عربستان سعودی و ترکیه دارد.

در هر صورت، ایران چالش بزرگی برای آمریکا خواهد بود و آمریکا باید بر راه حل های مناسب برای رویارویی با این چالش تمرکز کند و تلاش ها در این زمینه می بایست با شناسایی و تشخیص درست منافع آمریکا در منطقه آغاز شود. می توان گفت مذاکرات کنونی هسته ای مشکلات شدیدی در سیاست های خارجی ایران ایجاد کرده است. بسیاری از مقامات ایران به ویژه محافظه کاران در این کشور بر این باورند که مذاکرات هسته ای به معنای کاهش نفوذ ایران در منطقه خواهد بود و قدرت جمهوری اسلامی را در داخل به چالش می کشد. ایران به طور کلی خواستار مبارزه و مقاومت در برابر دشمنان است و آمریکا در صدر این فهرست قرار دارد. از این رو، به چالش کشیدن نفوذ و قدرت ایران در منطقه به افزایش مخالفت ها با ادامه مذاکرات در فضای داخلی این کشور منجر می شود. بسیاری از آمریکایی ها با باور اینکه ایران تنها در مقابل اعمال فشار واکنش نشان می دهد، خواستار اقدامات جدی تر آمریکا در مقابل این کشور هستند. این افراد همچنین بر این باورند که تحت فشار گذاشتن متحدان ایران در سوریه، عراق و یمن، تهران را به عقب نشینی در گفتگوهای هسته ای وادار خواهد کرد؛ اما چنین راهبردی به احتمال زیاد نتیجه عکس خواهد داد.

آیت الله سید علی خامنه ای رهبر معظم ایران تاکنون از تلاش های حسن روحانی رئیس جمهور این کشور در راستای کاهش انزوای دیپلماتیک و بهبود شرایط اقتصادی، حمایت کرده است. در حقیقت، آیت الله خامنه ای به روحانی یک فرصت داده است تا از دیپلماسی برای حمایت از منافع ایران استفاده کند. اما اگر رهبر ایران موقعیت این کشور را در منطقه در خطر ببیند، به سیاست «مقاومت» متمایل خواهد شد که در این روند ایران از برنامه هسته ای عقب نشینی و در سیاست های منطقه ای تغییری ایجاد نخواهد کرد. آیت الله خامنه ای بر این باور است که آمریکا به همراه عربستان سعودی، ترکیه و اسرائیل سعی دارند ایران را به عنوان یک قدرت منطقه ای شکست دهند؛ از این رو، رهبر معظم ایران حتی در صورت افزایش تحریم ها علیه این کشور تمایلی به عقب نشینی در مواضع در خاورمیانه ندارد.

از سوی دیگر، ایران تنها عامل تحولات در خاورمیانه نبوده است. عربستان سعودی، یکی از متحدان نزدیک آمریکا، با دشمنی های خود با ایران به درگیری های فرقه ای دامن می زند. سعودی ها ایران را چالشی متفاوت و خطرناک برای مشروعیت خود می دانند. تهران نیز در مقابل خاندان آل سعود را در ریاض مخالف اصلی شیعه می داند. از این رو، مهم نیست که ایران چه رویکردی در پیش بگیرد؛ ریاض احتمالا به هر صورت با اقدامات تهران مخالفت خواهد کرد.

این مسئله که ایران تنها عامل تحولات در خاورمیانه انگاشته شود، تصوری ساده انگارانه است. دشمنی های عربستان سعودی با ایران، ظهور داعش، تامین مالی شورشی ها در سوریه توسط ترکیه و عربستان سعودی، همه از عوامل ایجاد بی ثباتی در خاورمیانه محسوب می شوند.

آمریکا می بایست پیش از اینکه سیاست هایی را با هدف جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه در نظر بگیرد، منافع اصلی خود را در رابطه متقابل با ایران و خاورمیانه بررسی کند. برای نمونه، واشنگتن برای کاهش قدرت تهران در بغداد می بایست دولتی را تضعیف کند که خود برای روی کار آمدن آن تلاش کرده است. در سوریه، آمریکا ممکن است بتواند با مداخله نظامی بشار اسد را از ریاست جمهوری برکنار کند، اما درگیری های فرقه ای منجر شده به جنگ داخلی در این کشور پایان نمی یابد. در یمن نیز کاهش نفوذ ایران به نفع آمریکا نخواهد بود، به ویژه اینکه حوثی های زیدی (از شاخه های شیعه) با القاعده در شبه جزیره عربی مبارزه می کنند. ایرانی حوثی ها را در یمن به قدرت نرسانده است، بلکه شرایط داخلی یمن برای قدرت گرفتن آنها مهیا بود. سوال این است که آیا آمریکا می توانست از چنین تحولاتی در یمن جلوگیری کند؟ ممکن است پاسخ مثبت باشد، اما چنین نتیجه ای با تلاش های سیاسی و نظامی شدید صورت می گرفت و بدین ترتیب آمریکا یک دشمن جدید در یمن پیدا می کرد بدون اینکه تضمینی برای پایان نفوذ ایران در یمن وجود داشته باشد.

واقعیت امر این است که ایران برای چندین سال آینده در منطقه خاورمیانه قدرت و نفوذ خواهد داشت. هدف از مطرح کردن این مسائل، ترغیب آمریکا به تسلیم شدن در برابر جاه طلبی های ایران نیست. مسئله ای که اهمیت دارد این است که توافق هسته ای به روابط بهتر میان تهران و واشنگتن و تغییری مثبت در سیاست های خارجی ایران منجر شود و این مسئله به توازن داخلی قدرت میان دولت روحانی و محافظه کاران بستگی دارد.

مذاکرات هسته ای نباید در گرو کاهش نفوذ ایران در منطقه خاورمیانه باشد. درگیری ها در خاورمیانه پیچیده تر از نظریه های پیشروی و امپراتوری جدید ایران در منطقه است. دستیابی به راه حل دیپلماتیک برای مسئله هسته ای و بهبود روابط میان واشنگتن و تهران، به طور کلی می تواند شرایط را برای رسیدگی بهتر به تحولات و بی ثباتی ها در خاورمیانه فراهم آورد.

* علیرضا نادر یکی از تحلیلگران ارشد سیاست بین الملل در اندیشکده رَند (RAND) است.

منبع: نشنال اینترست / مترجم: طلا تسلیمی

انتشار اولیه: جمعه 24 بهمن 1393 / انتشار مجدد: جمعه 1 اسفند 1393