آیا می‌توان به همکاری ایران در گفتگوهای هسته‌ای امیدوار بود؟

نویسنده: رابرت آینهورن

دیپلماسی ایرانی: مذاکرات بر سر برنامه هسته ای ایران گروگان چنددستگی شدید در داخل این کشور شده است. در صورتی که آیت الله سید علی خامنه ای رهبر معظم ایران از قدرت و نفوذ خود برای حمایت از تغییرات در موضع مذاکراتی ایران که برای دستیابی به مصالحه با 1+5 ضروری است استفاده نکند، هیچ توافقی حاصل نخواهد شد.

دور فشرده مذاکرات با دیدار جان کری و محمدجواد ظریف وزرای امور خارجه آمریکا و ایران، دیدارهای دوجانبه مقامات ایران و آمریکا در سطح مدیران سیاسی و گفتگوهای چندجانبه میان مقامات کشورهای 1+5 و ایران، در ژنو آغاز شده است. مذاکره کنندگان ایران و غرب که موفق نشدند تا مهلت تعیین شده در ماه نوامبر به توافق جامع دست یابند، اکنون برای حل مسائل مهم سیاسی تا ماه مارس و رسیدگی به توافق در خصوص ضمایم فنی تا اواخر ماه ژوئن، تلاش می کنند.

اگرچه سال 2014 با پیشرفت هایی در مذاکرات همراه بود، اما همچنان ایران و 1+5 بر سر مسائل اساسی به ویژه قابلیت غنی سازی ایران و دوره اجرای توافقنامه اختلاف نظر دارند.

یکی از اهداف اصلی آمریکا در مذاکرات این است که قابلیت کنونی غنی سازی سانتریفیوژ ایران را کاهش دهد، به طوری که اگر ایران از اجرای توافق منصرف شد، دست کم یک سال تا آماده سازی اورانیوم غنی سازی شده برای ساخت سلاح هسته ای فاصله داشته باشد. آمریکا بر این باور است که ایران باید برای ایجاد اطمینان بین المللی در مورد مقاصد صلح آمیز خود با دوره 15 تا 20 ساله برای اجرای توافق، موافقت کند. همچنین از نظر واشنگتن، برای شناسایی و تشخیص هر گونه فعالیت هسته ای پنهان به تدابیر نظارتی شدید و دقیق فراتر از پروتکل الحاقی آژانس بین المللی انرژی اتمی، نیاز است.

موضعی که ایران در حال حاضر در مذاکرات اتخاذ کرده است از تمایل این کشور برای رسیدن به قابلیت غنی سازی در سطح صنعتی (بیش از ده برابر قابلیت غنی سازی کنونی)، در تلاش برای تولید سوخت مورد نیاز راکتور نیروگاه هسته ای بوشهر در سال 2021 ناشی می شود. ایران در تلاش برای رسیدن به این هدف با بیشتر پیشنهادات غرب مخالفت کرده و در نظر گرفتن دوره ای کوتاه تر برای اجرای توافق (بین پنج تا هفت سال) را خواستار شده است تا بدین ترتیب بتواند در مدت زمانی کوتاه برنامه غنی سازی را به سطح صنعتی ارتقاء دهد. ایران همچنین به رغم موافقت با پروتکل الحاقی آژانس بین المللی انرژی اتمی، از دسترسی آژانس به تاسیسات نظامی و نظارت های بیشتر از پروتکل الحاقی ممانعت کرده است.

آمریکا در زمینه غنی سازی، امتیازات بسیاری برای ایران قائل شده است: در ابتدا از ممنوعیت غنی سازی به موافقت با غنی سازی محدود و از غنی سازی محدود به موافقت با افزایش شمار سانتریفیوژهای فعال رسید. آمریکا همچنین اعلام کرد در پایان دوره اعتبار توافق هسته ای، ایران آزاد خواهد بود برنامه غنی سازی را به هر شیوه و سرعتی که بخواهد، پیش ببرد.

با توجه به اینکه 1+5 اکنون آماده مصالحه است، ایران در موضعی قدرتمند برای پیشبرد برنامه انرژی هسته ای غیرنظامی خود قرار گرفته. ایران قابلیت غنی سازی برای تولید سوخت راکتورهای تحقیقاتی و تولید ایزوتوپ پزشکی را خواهد داشت و می تواند قرارداد با روسیه را برای تامین سوخت هسته ای نیروگاه بوشهر پس از سال 2021 تمدید کند و در پایان زمان اعتبار توافقنامه، ایران می تواند قابلیت غنی سازی را به سطح صنعتی افزایش دهد. به علاوه، به نظر می رسد کشورهای 1+5 به همکاری با ایران در زمینه هسته ای تمایل دارند. اگرچه پیشنهاد 1+5، بازه زمانی مورد نظر ایران را برای دستیابی به سطح صنعتی در غنی سازی طولانی تر می سازد، اما این تاخیر از طریق منافع همکاری با قدرت های پیشرفته هسته ای به نوعی جبران می شود.

با این حال، ایران در مذاکرات موضعی سرسختانه اتخاذ کرده است. ایران همچنان با کاهش شمار سانتریفوژهای فعال تا اندازه ای که دستیابی به توافق ممکن شود، مخالفت می کند. با توجه به اینکه نسل اول سانتریفوژهای ایران در مدت زمانی کوتاه کارایی خود را از دست خواهند داد و باید از دور خارج شوند، خودداری ایران از پیشنهاد کاهش سانتریفیوژها بیشتر حاکی از فشار سیاسی داخلی است تا تمایل به تولید سوخت نیروگاه بوشهر.

ایران پیشتر اعلام کرده است با طولانی بودن دوره اجرای توافق موافق نیست، چرا که قصد دارد برنامه هسته ای را توسعه دهد تا در زمان پایان توافق تامین سوخت راکتور بوشهر با روسیه، بتواند سوخت مورد نیاز را خود تولید کند. با این حال، به نظر نمی رسد ایران بتواند بدون دریافت هیچ کمکی حتی از روسیه و در مدت زمانی چنین کوتاه، در فناوری تولید سوخت هسته ای خبره شود. همچنین مذاکرات اخیر ایران و روسیه در مورد فروش راکتورهای بیشتر از تمایل روسیه به تامین مادام العمر سوخت مورد نیاز این راکتورها حاکی بود که البته برای ایران ایمن ترین، مناسب ترین و کم هزینه ترین گزینه است.

دلایل ناسازگاری ایران

چرا ایران به مصالحه و توافق بر سر مسائل کلیدی به ویژه قابلیت غنی سازی، تمایل اندکی نشان می دهد؟! یکی از احتمالات در این زمینه می تواند این باشد که ایران احساس می کند در موضع قدرت قرار دارد و برای دستیابی به توافقی با شرایط ایده آل تنها کمی صبر لازم است. ایران احتمالا در ماه نوامبر به این باور رسید که آمریکا در جلب همکاری برای شکست داعش و رسیدگی به مسائل منطقه ای ممکن است امتیازاتی در زمینه هسته ای قائل شود.

یکی دیگر از توضیحات احتمالی برای سرسختی ایران در مذاکرات، اختلاف نظر شدید میان سیاستمداران ایرانی بر سر محتوی توافقنامه و حتی ماهیت توافق است. اختلاف نظرهای داخلی در ایران به نوعی به بن بست در مذاکرات تبدیل شده است. ایرانی ها با مذاکره موافقند، اما مذاکره کنندگان انعطاف لازم را برای دستیابی به توافق ندارند.

در زمینه توافق هسته ای سه گروه در ایران وجود دارند. گروه اول خواستار دستیابی به توافق هستند و بر این باورند که توافق هسته ای برای بازسازی اقتصاد ایران و پایان دادن به انزوای بین المللی، ضروری است و همچنین می دانند برای دستیابی به توافق برخی تغییرات در موضع گیری لازم است. گروه دوم، با کینه توافق را که به طور عمده مطابق خواسته های ایران باشد می پذیرند؛ اما نیازی به توافق احساس نمی کنند و بر این باورند ایران بدون توافق نیز می تواند بر مشکلات اقتصادی فائق آید. از این رو نیازی نمی بینند برای طرف دیگر مذاکره امتیازی قائل شوند. گروه سوم به طور کلی، از نظر ایدئولوژیکی با هرگونه توافقی مخالفند. این گروه هرگونه سازش با آمریکا و کشورهای غربی را تهدیدی برای آرمان های انقلابی دولت می دانند.

از سوی دیگر مسئله تمرکز سیاستمداران ایرانی بر دو انتخابات مهم در این کشور (انتخابات مجلس خبرگان رهبری و انتخابات مجلس در زمستان سال 2016) است. مخالفان محافظه کار حسن روحانی رئیس جمهور ایران، از این مسئله نگران هستند که توافق هسته ای به رشد اقتصادی منجر شود و قدرت میانه روها در انتخابات پیش رو افزایش یابد. از این رو، برای جلوگیری از برتری میانه روها، انگیزه کافی برای ایجاد دشواری در روند دستیابی به توافق هسته ای را دارند. روحانی و طرفدارانش نیز به رغم تمایل شدید به توافق هسته ای، نگرانند هرگونه ضعف احتمالی در توافق به بهانه ای برای انتقادهای محافظه کاران تبدیل شود. حساسیت دولت روحانی در مورد انتقادها با انگیزش سیاسی، سبب می شود از انعطاف مورد نیاز که برای دستیابی به توافق ضروری است، خودداری کنند؛ چرا که انعطاف در مذاکرات می تواند روحانی و طرفدارانش را در انتخابات آتی آسیب پذیر سازد.

روحانی در سخنرانی های اخیر کم و بیش موضع خود را در مناظرات داخلی و در مورد مسئله هسته ای مشخص کرده است. وی در سخنرانی در کنفرانس اقتصاد تصریح کرد منافع ایران در زمینه رشد اقتصادی، در انزوا به دست نخواهد آمد (اشاره به اهمیت دستیابی به توافق و لغو تحریم های بین المللی علیه ایران). وی همچنین اعلام کرد اصول و آرمان های انقلابی جایی بر سر میز مذاکرات ندارند. روحانی همچنین با پیشنهاد برگزاری همه پرسی (که به وضوح به مسئله هسته ای اشاره داشت)، به مخالفان خود این مسئله را یادآوری کرد که ملت ایران از توافق هسته ای حمایت می کنند.

رئیس جمهور ایران را به طور قطع می توان در دسته طرفداران دستیابی به توافق قرار داد، اما مسئله حائز اهمیت موضع آیت الله سید علی خامنه ای رهبر معظم ایران در این زمینه است؛ چرا که وی تصمیم گیرنده اصلی در تهران محسوب می شود. رهبر ایران پیشتر اعلام کرد با مذاکرات «مخالف نیست» و مذاکره کنندگان را «فرزندان انقلاب» خطاب و از آنها حمایت کرد. اما در سخنرانی های ایشان همچون سخنرانی در قم برخی ملاحظات در زمینه توافق هسته ای قابل مشاهده است. رهبر ایران همچنین به طور مکرر به بی اعتمادی خود به آمریکا و غرب اشاره کرده است. ایشان در سخنرانی اخیر خود در قم اعلام کردند ایران نمی تواند روی توافق با غرب که به لغو تحریم ها و رشد اقتصادی منجر شود، حساب کند.

این مسئله که رهبر ایران با توجه به دیدگاه های متفاوت در مورد توافق هسته ای در جامعه سیاسی ایران، تاثیر تحریم ها و سقوط بهای نفت بر اقتصاد کشور، دو انتخابات پیش رو، خواسته ملت ایران و ملاحظات شخصی، چه تصمیمی در مورد مذاکرات اتخاذ کنند، سرنوشت گفتگو ها را مشخص می سازد.

دستیابی به توافق هسته ای غیرممکن نیست

به رغم دشواری های موجود، مذاکره کنندگان تلاش خود را برای توافق بر سر مسائل کلیدی به کار گرفته اند و دستیابی به توافق هسته ای هنوز غیرممکن نشده است. ایران و غرب می توانند به توافقی دست یابند که لغو تحریم های اعمال شده علیه ایران را در پی داشته باشد و امکان دنبال کردن برنامه هسته ای را برای ایران فراهم آورد (اگرچه ممکن است مدت زمان اجرای توافق، طوالانی تر از مدت زمان مورد نظر ایران باشد).

پیچیدگی های فنی و مسائل حساس سیاسی زیادی وجود دارند که برای نمونه می توان به طراحی راکتور اراک، هدف تاسیسات فردو، تدابیر نظارتی آژانس بین المللی انرژی اتمی، نگرانی ها در مورد «ابعاد احتمالی نظامی» برنامه هسته ای ایران و روند و مراحل لغو تحریم ها اشاره کرد. اما مهمترین مسائل قابلیت غنی سازی ایران و مدت زمان اعتبار توافقنامه است و با حل این دو مسئله، دیگر اختلاف نظرها به مرور زمان برطرف خواهد شد.

اما همچون روحانی، باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا نیز در زمینه مذاکرات هسته ای با ایران با چالش های داخلی بسیاری مواجه است. برخی منتقدان توافق هسته ای در آمریکای احتمالا با هرگونه توافق هسته ای مخالف هستند و از بروز مشکلات در مذاکرات خشنود خواهند شد و بسیاری دیگر نیز اعمال تحریم های اقتصادی شدیدتر علیه ایران را به مثابه اهرم فشار برای دستیابی به توافق می بینند. دولت اوباما به شدت با اعمال تحریم های جدید علیه ایران مخالفت و تهدید کرده است، هرگونه لایحه تصویب شده توسط کنگره در این زمینه را وتو می کند.

اگرچه هر دو رئیس جمهور در گفتگوهای هسته ای با مخالفت های داخلی مواجه هستند، اما به نظر می رسد اختلاف نظرها در ایران تاثیر شدیدتری بر روند مذاکرات دارد. می توان گفت تنها پاسخ به سوال در مورد ممکن بودن یا نبودن دستیابی به توافق هسته ای، رهبر معظم ایران است. اگر رهبر معظم ایران با تندروهای مخالف توافق مقابله کند و چراغ سبز را برای مصالحه به مذاکره کنندگان نشان بدهد، دستیابی به توافق هسته ای ممکن خواهد شد. اگر رهبر ایران از توافق هسته ای حمایت نکند، بدون شک هیچ توافقی وجود نخواهد داشت.

منبع: بروکینگز / مترجم: طلا تسلیمی

انتشار اولیه: جمعه 26 دی 1393 / انتشار مجدد: چهارشنبه: 1 بهمن 1393