ادراک عربستان از هسته ای شدن ایران

کامران کرمی، پژوهشگر خلیج فارس / دیپلماسی ایرانی: دولت ها به عنوان بازیگران همچنان اصلی نظام بین الملل بر مبنای ادراک و تصویری که از کنش های دیگر بازیگران به خصوص رقیب خود دارند، به فهم از محیط پیرامونی دست می زنند و این فهم، مبنایی برای سیاست گزاری و تصمیم سازی های راهبردی است.

در فضای کنش های راهبردی، این ادراک ماهیت متغیر دارد و بر اساس مقدورات و محذورات داخلی و منطقه ای سنجیده می شود. بنابراین آنچه تحت عنوان اظهارات کارگزاران سیاست خارجی دولت ها اعلام می شود، در واقع فهمی است که از تحولات پیرامونی خود دارند.

برنامه هسته ای ایران و توافق موقت ژنو و در ادامه توافق جامع احتمالی و پذیرفته شدن حق غنی سازی در خاک ایران، دارای اثرات منطقه ای است، و می تواند موازنه منطقه ای را با تصویر متغیر و متفاوتی روبه رو سازد. از دید بازیگران نظام بین الملل، سازماندهی موازنه منطقه ای به عنوان یکی از ضرورت های امنیتی در شرایط و محیط های بحرانی تلقی می شود. با توجه به اینکه بحران یکی از واقعیت های محیط منطقه ای در خاورمیانه و خلیج فارس محسوب می شود، نیاز است که برای عبور از آن به سازماندهی موازنه منطقه ای پرداخت.

 در این چارچوب توجه به نگرانی های عربستان می تواند بخش زیادی از کنش های راهبردی و همچنین جلوه های نگرانی امنیتی از بهم خوردن توازن قدرت منطقه ای این کنشگر را درک کرد. می توان گفت که سعودی ها از بهم خوردن توازن منطقه ای بیمناک هستند و خود را در نگرانی غرب از هدف برنامه های هسته ای ایران شریک می دانند.

سعودی ها معتقدند که دست یافتن ایران به فناوری هسته ای در منطقه خاورمیانه باعث خواهد شد تا از یکسو موازنه قوا در سطح منطقه بهم خورده و از سوی دیگر این دست یابی سبب تشویق مسابقه هسته ای شود. به خصوص که این دستیابی ایران در کنار سایر فاکتورهای قدرت منطقه ای اش سبب می گردد تا تهدیدات جدیدی در محیط پیرامونی عربستان به روز کند.

 اظهارات ملک عبدالله پادشاه عربستان، ترکی الفیصل شاهزاده سرشناس و سخنگوی غیر رسمی آل سعود، محمد بن نواف سفیر عربستان در بریتانیا و دیگر مقامات سعودی مبنی بر نیاز های هسته ای و حرکت به سمت هسته ای شدن، این ادراک و فهم عربستان از کنش هسته ای ایران را به نمایش می گذارد. شاید براحتی بتوان گفت که این اظهارات در سفر ناگهانی و عاجلانه سعود الفیصل به وین و گفت وگو با جان کری به خوبی نمایانگر شد.

فارغ از این مقوله، عربستان به دلیل نیازهای داخلی خود و به خصوص با وجود چالش هایی که انرژی های فسیلی در آینده خواهند داشت، به سمت استفاده از انرژی های ارزان، پاک و به صرفه حرکت خواهد کرد. بنابراین می بینیم که این ادراک علاوه بر بعد سیاسی و امنیتی، دارای یک بعد کاملا عملیاتی است که بر مبنای یک نیاز واقعی که دست یافتن به انرژی هسته ای است تعریف می شود.

بر اساس آمار سال 2014 موسسه (Business Monitor International)، کل تولید نفت عربستان رقم (11,677.5)میلیون بشکه بوده که رقم (8, 234.8) مربوط به صادرات و (3,384.4)مربوط به مصرف داخلی بوده است. با توجه به گسترش مصرف نفت برای تولید برق و دستگاه های آب شیرین کن و همچنین ساخت پالایشگاه های جدید و مهمتر از آن نوسانات مربوط به قیمت جهانی نفت و وابستگی به اقتصاد تک محصولی، عربستانی ها درصددند تا با دستیابی به انرژی هسته ای بخشی از این نگرانی ها را مرتفع سازند.

در این چارچوب، عربستان از تصمیم خود برای ساخت 16 نیروگاه اتمی تا سال 2030 میلادی با هزینه بیش از 100 میلیارد دلاری خبر داده است. بر این مبنا دولت عربستان طی دو دهه گذشته تلاش هایی را برای دستیابی به این تکنولوژی عمدتا با پاکستان و چین صورت داده است. عربستان کمک های مالی را در اختیار صنایع دفاعی پاکستان قرار داده و به گفته کارشناسان غربی به آزمایشگاه های ساخت تجهیزات موشکی و هسته ای این کشور کمک کرده است. بازدید سلطان بن عبدالعزیز آل سعود، وزیر دفاع وقت عربستان در سال های۱۹۹۹ و ۲۰۰۲ از مرکز تحقیقات هسته ای پاکستان مهر تأییدی بر نزدیکی روابط نظامی دو کشور بوده است.

گری سیمور مشاور باراک اوباما در زمینه خلع سلاح معتقد است که سعودی ها معتقدند نوعی تفاهم میان آنها و پاکستان وجود دارد، و در بدترین حالت خواهند توانست از پاکستان سلاح های اتمی دریافت کنند. صرفنظر از وجود یا عدم وجود چنین تفاهمی میان دو کشور در دهه ۱۹۹۰، عربستان از یک دهه اخیر به بازنگری جدی نگاه استراتژیک خود به محیط امنیتی در حال تغییر و چشم انداز دستیابی به فناوری هسته ای پرداخته است.

زمامداران سعودی به این مسئله واقفند که جایگزین سازی تکنولوژی های روز و استفاده از ظرفیت هسته ای موضوعی است که می تواند بر قدرت چانه زنی عربستان در مقابل دیگر بازیگران نظام بین الملل بیافزاید. به ویژه درک این مسئله از این حیث قابل توجه است که مسئله ارزیابی مجدد در روابط با آمریکا بدون برخورداری از پشتوانه هسته ای نمی تواند به واقعیت تبدیل و به شکل یک الگوی راهبردی عملیاتی شود.

بنابراین با این جدیت عربستان در طرح هسته ای شدن ایران و تمایل شدید برای دست یابی به این ظرفیت، تحلیلگران امور هسته ای معتقدند که تصمیمات هسته ای عربستان می تواند سه وضعیت احتمالی را در پی داشته باشد:

اول، دستیابی خود عربستان به فناوری هسته ای،

دوم، ورود به ساز و کاری با یک قدرت اتمی برای رفع نیازهای عربستان، و

سوم، پیگیری طرح ایجاد خاورمیانه ای عاری از سلاح های اتمی.

در خصوص سناریوی اول و احتمال دستیابی خود عربستان به ظرفیت هسته ای باید گفت که با توجه به واقعیت های موجود از حیث دانش هسته­ای، دانشمندان هسته ای و مولفه های این چنین، می توان گفت که این سناریو در کوتاه مدت و حتی میان مدت دور از ذهن است و عربستان را به سمت اجرای همزمان سناریوی های دوم و سوم می کشاند. در سناریوی دوم، پاکستان، چین و فرانسه از جمله کشورهایی به شمار می روند که می توانند این خواسته عربستان را مرتفع سازند. به زعم کارگزاران سعودی، طرح پیگیری خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای به عنوان محتملترین سناریوی ممکن برای تعادل بخشی بر قدرت ایران و اسرائیل در منطقه با جدیت دنبال می شود و می تواند همزمان منبع مشروعیت زایی برای عربستان در شکل دهی به افکار عمومی و هم چانه زنی در سطح سازمان های بین المللی باشد.

در خصوص نگاه عربستان به توافق هسته ای ایران و 1+5 از یکسو و دستیابی به ظرفیت هسته ای از سوی دیگر، سایمون هندرسون، مدیر برنامه جهانی سیاست منطقه خلیج فارس و انرژی در موسسه واشنگتن معتقد است که سعودی ها درباره ایران و موضوعات هسته ای جدی هستند.

در پایان باید گفت که عربستان از توافق هسته ای با ایران استقبال می کند، به شرطی که به زعم مقامات سعودی منجر به مهار قدرت اتمی ایران شود، اما از منظر تغییر در موازنه قدرت منطقه ای و همچنین رفع نیازهای داخلی به جد نگران این ظرفیت ایران هستند و در این رهگذر در حال نهادینه سازی یک سیاست اعلامی و اعمالی جدی، هم در سطح اظهارنظرهای صریح و پراکنده و هم حرکت به سمت متقاعد سازی قدرت های بزرگ هستند که از یکسو دغدغه های سیاسی-امنیتی را مرتفع سازد و از سوی دیگر پاسخگوی نیازهای علمی-اقتصادی این کشور در بهره وری از فناوری هسته ای باشد. حال تا چه حد این سیاست بتواند موفقیت آمیز باشد، به ماهیت توافق جامع ایران و 1+5، نگاه آمریکا به پس از توافق، سطح و دامنه موضوعات منطقه ای و ظرفیت های چانه زنی کارگزاران آل سعود در متقاعد سازی قدرت های بزرگ، بستگی دارد.