دیداری دوباره با تاریخ

شرح ۷ ساعت دیدار و گفت وگویش با محمدرضا شاه پهلوی، پیش تر در «تاریخ ایرانی» ترجمه و منتشر شده بود؛ او اول بار شاه را در بهار سال ۱۹۵۱ [۱۳۳۰] دیده بود و دومین ملاقاتش ربع قرن بعد در ماه مه ۱۹۷۵ [۱۳۵۴] بود. آنچه از این دیدار بیش از همه در یاد ایرانی ها ماند، مجادله ای بود که پس از پرسیدن اولین سؤال حسنین هیکل درگرفت؛ شاه ایران گفت: «هر آنچه را پرسیدی جواب خواهم داد اما قبل از آن می خواهم چیزی را بپرسم. شاید برای تو فرعی باشد اما برای من مهم است. در صحبت هایت دو بار به خلیج اشاره کردی اما هر دو بار بی هیچ اسمی، گفتی «خلیج» و ادامه ندادی. این خلیجی که می گویی اسم ندارد؟ بگذار بپرسم در مدرسه یاد گرفتی که این خلیج چه اسمی دارد؟»

هیکل با خنده گفت: «منظورتان را فهمیدم. درست است. در مدرسه، در سال های خیلی دور آن را با اسمش یاد می گرفتیم: خلیج فارس.» شاه گفت: «نه در سال های خیلی دور، تا همین اواخر آن را خلیج فارس می نامیدید. من خودم یک بار در رادیو شنیدم که عبدالناصر در سخنرانی ای گفت که جنبش های قومی عربی از خلیج فارس تا اقیانوس اطلس را در بر گرفته است؛ و چند بار نام خلیج فارس را آورد. من خودم شنیدم. چه شد که چند سال پیش تصمیم گرفتید تاریخ و طبیعت را تغییر دهید و اسم آن را فراموش کردید و اسمش را گذاشتید خلیج عربی؟ چرا؟ واقعا می پرسم، چرا؟»

شاه در این ایرادش بسیار جدی بود. هیکل گفت: «شاید علتش این بوده که دیدیم خلیج فارس منسوب به پارس است و شما خودتان اسم قدیمی پارس را به ایران تغییر داده اید. با این کار، آن اسم خلیج را از آن گرفتید چون کشوری که این اسم از آن گرفته شده بود اسمش را تغییر داد. دیدیم که خلیج تنها مانده... شاید یتیم شده و برای همین اسم تغییرناپذیرمان را به آن دادیم و اسمش شد خلیج عربی.»

شاه سرش را تکان داد و گفت: «نه... جدی می گویم. می خواهم بدانم چرا طبیعت و جغرافیا را عوض کردید؟ از وقتی دنیا آن را شناخته اسمش خلیج فارس بوده، چطور ممکن است ناگهان اسمش را خلیج عربی کنید؟» هیکل پاسخ داد: «توضیحی دارم که نمی دانم می پذیرید یا نه. ما دیدیم که هفت کشور عربی به این خلیج راه دارند: عراق، کویت، عربستان سعودی، بحرین، امارات، عمان و [قطر]؛ و از غیرعرب ها فقط و فقط ایران به آن راه دارد. نسبت اعراب از آن، هفت به یک بود. این توضیح را می پذیرید؟»

شاه گفت: «مگر نشانه ها و علامت های تاریخی و جغرافیایی به این ترتیب عوض می شود؟ مثلا پاکستان حق دارد فردا خواستار تغییر نام اقیانوس هند شود یا بخواهد نام پاکستان هم در کنار هند بیاید؟ نکته ای که می خواهم روی آن انگشت بگذارم نه فقط موضوع تاریخ، که موضوع مشکل روانی است. شما، یا درست تر بگویم، بعضی از شما ناگهان تصمیم می گیرید که نام ما را از روی یک مکان جغرافیایی که در طول تاریخ شناخته شده بود بردارید. حق نداریم بپرسیم؟ حق نداریم تعجب کنیم؟»

از دیگر ملاقات های حسنین هیکل که در «دیداری دوباره با تاریخ» آمده، یکی با آلبرت اینشتین است که در ۱۲ دسامبر ۱۹۵۲ انجام شد و از او درباره نظریه نسبیت، بمب اتم و مساله اسرائیل پرسید؛ «مردی که با نظریۀ نسبیت کلید تازه ای برای فهم جهان در اختیار گذاشته بود و دروازه ها را برای عصری جدید، عصر هسته ای باز کرده بود. پس "بزرگترین انسان زندۀ روزگار ما" به قول محمود عزمی این بود؛ "جاودانه ترین مرد روزگاری که در آن زندگی می کنیم" به قول لویس عوض. در ظاهرش، آنچه در اولین لحظه می دیدی، هیچ چیزی نبود که نشان دهد او چنین کسی است.» اینشتین، سه سال پیش از مرگش به این روزنامه نگار مصری گفت: «مشکل امروز ما همان مشکل همیشگی است: قدرت انسان از وجدانش جلو افتاده؛ بازو هایش بیشتر از مغزش رشد کرده... شما امروز در روزگار تازه ای هستید. روزگار نیروی هسته ای. همۀ این درگیری هایی که حرفشان را زدی باید تمام شود چون در سایۀ بمب توانایی ادارۀ آن درگیری ها را ندارید... تو جوانی و وقتی واقعیت های مربوط به بمب هسته ای روشن شد خواهی بود اما من تا آن روز نخواهم ماند. برای همین گفتم «شما». روزی خواهید دید که اگر بار دیگر جنگ جهانی درگرفت، ممکن نیست بی استفاده از بمب هسته ای پیش برود. علاوه بر این مطمئن خواهید شد که اگر در جنگ جهانی بعدی بمب هسته ای استفاده شود دیگر جهانی در کار نخواهد بود... این روز ها در مطبوعات حرف های زیادی دربارۀ مذاکرات مربوط به محدودیت تولید و استفاده از سلاح هسته ای نوشته می شود، شک دارم که مجموعه ای از مذاکره کنندگان با هر ملیتی و با هر سطحی از توانایی بتوانند امروز یا فردا با اعتماد به نفس دربارۀ بمب هسته ای صحبت کنند و در جلسه ای برای آن قانونی تعیین کنند. نمی دانم چنین چیزی چگونه ممکن است. بگذار راحت بگویم: چنین چیزی فوق توانایی بشر است. تنها راه حل خلع سلاح کامل است وگرنه نتیجۀ کار بی هیچ شکی فاجعه خواهد بود. هیچ راه حل میانه ای هم وجود ندارد.»

حسنین هیکل پرسید: «داشتیم دربارۀ مسئولیت انسانی و اجتماعی علم صحبت می کردیم. دربارۀ بعد جدید این مسئولیت در روزگار هسته ای شدن می گفتید. مگر دانشمندان – و در راسشان شما – نبودند که در ها را به روی این وحشت هسته ای باز کردند و بعد از آن پشیمان شدند و خواستند به نوعی آثار آن را تصحیح کنند. این تلاش ها هم بعضی وقت ها بسیار عجیب به نظر می آید، بخصوص اگر همۀ آنچه را دربارۀ روزنبرگ گفته می شود باور کنیم.»

این سؤال موضوع روز مطبوعات آمریکا بود و چند نفر بر سر آن حکم اعدام با صندلی برقی گرفته بودند که از جمله شان ژولیوس روزنبرگ و همسرش رشل بودند. اتهام همۀ آن ها این بود که اسرار بمب اتم را در اختیار شوروی گذاشته اند و با این کار باعث شده اند که شوروی به سرعت آن را تولید کند و خود را به سطح علمی و تسلیحاتی ایالات متحده برساند. برخی جناح ها در اروپا و آمریکا از روزنبرگ و خانواده اش حمایت می کردند و آنان را قدیسان روزگار هسته ای می خواندند نه جاسوس. ادعایشان آن بود که روزنبرگ و همدستانش مقید به الزام های عصر خویش بوده اند نه هیچ چیز دیگر.

اینشتین از این سؤال حسنین هیکل خوشش نیامد؛ خواست موضوع مسئولیت دانشمندان در علنی کردن دانش هسته ای و پشیمانی آن ها از دستیابی به بمب را از هم جدا کند و بعد از آنکه سؤالات آنطور که او خواسته بود، چیده شد، از ارتباطش با بمب اتم گفت که به گفته او هر دوی آن ها نامستقیم بود، هرچند آنچه دربارۀ نسبیت مطرح کرد، ثابت کرد که می توان اتم را شکافت. گرچه تاکید کرد که «به لحاظ عملی سعی کردم دربارۀ امکان ساخت آن و تلاش هایی در این باره هشدار بدهم.»

اینشتین سپس روایت کرد که چگونه بدون اینکه فکرش را بکند به بمب اتم رسید: «تابستان ۱۹۳۹ بود. جنگ جهانی دوم هنوز آغاز نشده بود اما فضای بین الملل جنگ را تقریبا حتمی کرده بود... همه نگران جنگی بودیم که هر لحظه ممکن بود دربگیرد. من خودم ساعت ها در دفترم می ماندم و به این فکر می کردم که در جنگ تازه علم چه وظیفه ای دارد و چه باید بکند. به احتمالات زیادی فکر می کردم اما هیچ کدامشان احتمال استفادۀ تسلیحاتی از فناوری هسته ای نبود. اصلا فکرش را نمی کردم. برخی دوستان مرا متوجه آن کردند به نحوی که مایۀ نگرانی ام شد. آن ها جزئیات تلاش های دو نفر از همکارانمان در آلمان را برایم توضیح دادند (اتو هاهن و فریتس استراسمن) و اینکه آن ها توانسته اند اتم اورانیوم را بشکافند. نگران شدم چون اگر هیتلر می توانست دانش هسته ای را در جنگ به کار بگیرد فاجعه ای بی حد و مرز برای نوع بشر رخ می داد... یکی از همکاران خبر داد که هیتلر پس از آنکه به چک واسلواکی دست پیدا کرده صادرات اورانیوم این کشور را متوقف کرده است. دیگر مطمئن شدم که نازی ها واقعا به بمب هسته ای فکر می کنند... ساعت ها می نشستیم و به خطر ها و عواقب آن فکر می کردیم. نظر آن ها این بود که مستقیما نامه ای به روزولت بنویسم و همین کار را هم کردم. نامه ام به روزولت مختصر بود. در آن نامه، تحقیق هایی که دربارۀ انفجار اتم شده بود و امکان ساخت بمب اتمی با نیروی تخریبی شدید را به اجمال مطرح کردم و گوشزد کردم که آلمانی ها مشغول کار کردن روی این پروژه اند. بعد چند پیشنهاد کردم: توجه کردن به تحقیقات دانشمندان ساکن آمریکا در این باره و حمایت از آن و پیش بردن آن ها؛ جستجوی منابع کافی اورانیوم با کیفیت که در معدن های کانادا زیاد بود؛ تاسیس نظامی برای ادارۀ این تلاش ها و تحقیقات به هدف پیشی گرفتن از هیتلر یا دست کم رسیدن به او. نمی دانم آن نامه چه شد، روزولت تقریبا سه ماه بعد جوابم را داد و در نامه اش گفت که به آنچه گفته ام اهمیت می دهد. برایم عجیب بود که این قدر دیر جواب داد. من یک ماه قبل از جنگ نامه ام را فرستاده بودم و او دو ماه بعد از شروع آن جوابم را داده بود. به هر حال مهم این بود که توجه نشان داده بودند. با همکاری انگلیس - که آن هم به موضوع توجه نشان داده بود - و کانادا، مرکزی برای تحقیقات تاسیس کردند و مدیریت علمی آن را به اوپنهایمر بیچاره سپردند... من به روند ساخت بمب هسته ای نزدیک نبودم اما این پروژه را از دور دنبال می کردم. بیشترین چیزی که برایم مهم بود این بود که هیتلر در ساخت آن جلو نیفتد. پیشرفت پروژه رضایتبخش بود و مانند جنگ با نازی ها خوب پیش می رفت.

بالاخره چنانکه می دانی، نازی ها تسلیم شدند و دیگر حتی اگر بمب آماده هم بود نیازی به استفاده از آن نبود. من و همۀ کسانی که در جریان بودیم نفس راحتی کشیدیم. برخی دوستان به خصوص زیلارد (لئو زیلارد، ستاد زیست شناسی دانشگاه کلمیبا) از من خواستند که نامه ای دیگر به رئیس جمهور جدید، ترومن بنویسم و از او بخواهم که از استفاده از بمب اتم خودداری کنند چون دیگر لزومی به آن نیست. جنگ با فاشیسم تقریبا به پایان رسیده بود. نازی ها تسلیم شده بودند و متحدانشان در توکیو نمی توانستند به تنهایی ایستادگی کنند، در ضمن آن ها در رقابت تسلیحاتی برای رسیدن به بمب اتم نبودند. نامه نوشتن به ترومن را چندان ضروری نمی دیدم، بالاخره انسان های دیگر هم عقل دارند؛ وقتی ما می فهمیم که انگیزه های استفاده از بمب دیگر منتفی شده لابد دیگران هم - به خصوص اگر تصمیم گیری بر عهده شان باشد - می فهمند. ناگهان همه با پرتاب اولین بمب هسته ای به هیروشیما و دومی به ناکازاکی غافلگیر شدیم. وقتی خبر را شنیدم نوعی عصبانیت و نفرت به من دست داد. جنگ عملا تمام شده بود و اصلا لزومی به این کار نبود. اینکه انسانی از توحش هسته ای پرده بردارد واقعا نفرت انگیز است... نفرت انگیز...»

حسنین هیکل از «بزرگترین انسان زندۀ روزگار ما» ایده ای شنید درباره «تشکیل حکومت جهانی» که اسرار بمب اتم را باید در اختیار آن قرار داد. یکی از اعضای سنای آمریکا اینشتین را یک بی عقل سیاسی خواند، «غریبه ای که به امنیت و آرامش ایالات متحده ضربه می زند»؛ اما «نخستین انسان جاودانۀ این عصر» در پاسخ به او گفت: «من کاملا آزادانه آمریکا را انتخاب کردم و به هیچ وجه پشیمان نیستم اما بابت این هیستری قدرت نگران آمریکا هستم.»

هیکل چنانکه نوشته همۀ آنچه را بایست از اینشتین می پرسید نپرسید و همۀ آنچه را بایست از او می شنید، نشیند. پس از دیدارش با اینشتین اتفاقاتی افتاد که فرصت نشد شرح کامل دیدارش را جایی منتشر کند. بعد ها در میان نوشته هایش ۱۸ صفحه کاغذ چرک نویس پیدا کرد که روی آن ها آنچه را در دیدارشان گذاشته بود در قطار پرینستون به نیویورک نوشت. قرار آن ها دیدار دیگری بود که هیچ وقت ممکن نشد.