عراق و کردها از سقوط موصل تا شنگال

نویسنده: وفا ولی زاده *

دیپلماسی ایرانی : سرعت اتفاقات در عراق در دو ماه گذشته بسیاری از معادلات را در مدت زمانی کوتاه دچار تغییرات اساسی کرد. آن چه در این بازه زمانی کوتاه روی داد، پیشروی های سریع گروه تندرو دولت اسلامی عراق وشام معروف به داعش در سرزمین عراق و تصرف مناطق سنی نشین در این کشور وتلاش برای توسعه قلمرو خود بوده است. اما پیشروی به مناطق تحت سلطه ی حکومت منطقه ای اقلیم کردستان بسیاری از پیش بینی ها درباره ی کردها و وضعیت آینده آن ها در عراق و منطقه را در وضعیت جدید و مبهمی قرار داد.

تحلیل رخداد:

آن چه پس از سقوط موصل، دومین شهر بزرگ عراق در ماه ژوئن گذشته و فرار ارتش مجهز در این مناطق و عدم مقاومت در برابر این گروه، آن ها را برای تصرف دیگر مناطق جسورتر نمود. در این میان آن چه بیش از همه این گروه را پر قدرت نمود، دستیابی به تسلیحات پیشرفته خارجی و بویژه امریکایی بود که بدست آن ها افتاده بود. از سوی دیگر منابع مالی گسترده بانک ها و موسسات دولت عراق این گروه را در صدر ثروتمندترین گروه های تروریستی قبل از خود قرار داد. هم چنین با تصرف مناطق جدید نیروی انسانی جدیدی به این گروه افزوده شد. در این میان در مناطق سنی نشین نیز بسیاری از مخالفین دولت مرکزی عراق از گروه های میانه رو و معتدل گرفته تا نیروهای تندروتر اقدامی در جهت مبارزه با آن ها انجام نداده و در بسیاری از موارد با همکاری و هماهنگی با این گروه ها سرعت پیشروی آن ها را تسهیل نمودند. در سطح منطقه ای و بین المللی نیز علیرغم اعلام دولت عراق برای کمک به این کشور نیز اقدامی مناسب و موثری در این باره انجام نگرفت و در بسیاری از موارد تنها به حمایت های غیر مسثقیم و لفظی اکتفا نمودند. در این بین کردها بلافاصله پس از عقب نشینی ارتش عراق از مناطق مورد مناقشه با اربیل بدون هیچ گونه درگیری جدی توانستند این مناطق را تحت کنترل خود درآورند و به همسایگی دولت خودخوانده اسلامی عراق و شام در استان های تحت کنترل این گروه رسیده و از پیش روی به داخل مناطق سنی نشین پرهیز کردند. بعد از این وقایع بسیاری در بغداد و منطقه کردها و رهبران اقلیم را به هماهنگی و همراهی با دولت اسلامی عراق و شام متهم نمودند. آن چه در ادبیات سیاسی رهبران اقلیم پس از این وقایع شنیده میشد واژه های مانند این که عراق دیگر به وضعیت قبل باز نخواهد گشت و در تحلیل رویدادهای عراق به قبل و بعد از موصل اشاره داشتند و خود را در یک وضعیت برتر نسبت به دیگر گروه های عراقی می دیدند و بسیاری کردها را تنها برنده ی این وقایع می دانستند. کردها از پایان اجرای ماده ی 140 قانون اساسی عراق و بازگشت مناطق مورد منازعه به اقلیم کردستان خبر دادند. از سوی دیگر پس از بالا گرفتن اختلافات با بغداد و قطع بودجه از سوی دولت مرکزی و اختلافات بر سر فروش منابع نفتی، خواهان اجرای همه پرسی برای جدایی از عراق و تشکیل یک دولت مستقل از بغداد شدند.  اما پس از مدتی کوتاه از اشغال مناطق سنی نشین و سقوط موصل و پیشروی در بعضی از مناطق تحت سیطره مخالفان سوریه و حکومت این کشور در یک حمله ناگهانی و غیر قابل پیش بینی برای بسیاری از بازیگران درگیر در این بحران جبهه ی جدید را بر علیه کردها و مناطق تحت سیطره آن ها و پیشروی در این مناطق را آغاز نمودند. رسانه های کردی و محلی در ابتدا این واقعه را بر جسته نکردند تا زمانی که پیشروی های آن ها حتی به طور مستقیم اربیل را نیز در خطر قرار داد. پس از آواره شدن مسیحی ها از مناطق تحت سلطه دولت اسلامی عراق و شام که با واکنش های از سوی جامعه جهانی مواجه شد و اقلیم کردستان عراق به عنوان پناهگاهی امن برای آن ها درآمد. اما رسیدن دولت اسلامی عراق و شام به مناطق کردنشین و اقلیت نشین ایزدی ها و دیگر گرو ه ها  در شنگال و دیگر مناطق و فرار آن ها به کوه ها به علت ترس از یک پاکسازی قومی و مذهبی بدلیل تفاوت های مذهبی جامعه جهانی را متوجه یک کشتار گسترده در این مناطق کرد. در این بین نیز پیشمرگ های کرد نیز دست به عقب نشینی زده و مقاومت جدی در برابر آن ها  به عمل نیاوردند و خود را برای جلوگیری از پیشروی در مناطق نزدیک به اربیل آماده نمایند. بسیاری از این اقلیت ها  اکنون که هیچ گونه حمایتی از آن ها به عمل نمی آمد و در محاصره دولت اسلامی عراق و شام گرفتار شده بودند به مانند دوره های  قبلی این بار نیز به کو هها گریختند و در اثر گرمای طاقت فرسای این مناطق تعدادی از کودکان و سالخوردگان به علت تشنگی و گرسنگی جان خود را از دست داده اند.

این مساله و پیشروی دولت اسلامی عراق و شام(داعش) در دیگر مناطق کردنشین خطر را برای اقلیم کردستان جدی تر نمود. اما دلایلی که پیش روی ها این گروه را تسهیل نمود را می توان در چند مورد  به طور خلاصه بیان نمود.

1. استفاده از اصل غافلگیری در جنگ: عدم درگیری جدی با کردها پس از سقوط موصل و تلاش برای ورود به مناطق کردنشیبن، کردها را به این باور رساند که دولت اسلامی عراق و شام که اکنون به خلافت اسلامی تغییر نام داده بود، در تلاش برای پیش روی در دیگر مناطق و بویژه بغداد و در داخل سوریه متمرکز خواهد کرد و درگیری با کردها در مقطع فعلی در صدر اولویت های این گروه با توجه به درگیری در چندین جبهه قرار ندارد. بلافاصله پس از این قدام سریع پیشمرگ های کرد دچار شوک و غافلگیر شده و نتوانستند اقدامات لازم را به عمل آورده و درمقابل آن ها ایستادگی نمایند.
2. دسترسی این گروه افراطی به سلاح های سنگین و پیشرفته ای که از ارتش عراق و سوریه و گاهی از مخالفان مسلح سوری به دست آورده بودند وزنه ی این گروه را در مقابل پیشمرگ ها  و دیگر مدافعین کرد که از سلاح های سبک و نیمه سنگین را در اختیار داشتند را سنگین تر نمود. هم چنین با توجه با سطح گسترده این حملات در چندین محور کردها را با کمبود تسلیحات مواجه کرد امری که در جنگ های این چنینی طرف های دارای تسلیحات پیشرفته و برتر در موقعیت بهتری قرار می دهد.
3. تجربه زیاد این گرو ها پس از سال ها درگیری در عراق با نیروهای امریکایی و سپس در خاک سوریه و در مقابل ارتش این کشور و حتی مخالفان سوری و پس از آن با دولت عراق و استفاده از تاکتیک های مختلف جنگی به آن ها فرصت داد که در این درگیری ها دست بالا را داشته باشند. در طرف مقابل نیز پیشمرگ های کرد نیز علیرغم خصوصیات خاص خود که آن ها را از دیگر گروه های نظامی متمایز کرده است، در این درگیری ها به علت آن که پس از سال 1991 وارد یک درگیری جدی نشده بودند را زمین گیر کرد. از سوی دیگر نیز عوامل محلی نیز در اطراف مناطق کرد نشین به آن ها کمک نمود. چنان چه همراهی اعراب سنی نشین روستاهای اطرا ف شنگال که در مواردی بیش از نیمی از بدنه ی این گروه ها را در این حملات تشکیل میدادند سقوط سریع این مناطق را بدنبال داشت.
4. استفاده از جنگ روانی و تبلیغات گسترده این گروه را در بسیاری جهت از دیگر گروه های افراطی و حتی القاعده در جایگاه بالاتری قرار داده است. استفاده از شبکه های اجتماعی برای جذب نیرو در سراسر دنیا و تقویت روحیه نیروهای خودی و تضعیف روحیه طرف مقابل و ترساندن مردم و ایجاد رعب و وحشت از طریق اعمال خشونت آمیز و غیر انسانی که به آن دست می زنند.

چشم اندار پیش رو:

آن چه پس از سقوط شنگال و دیگر مناطق کردنشین روی داد وضعیت جدیدی را بوجود آورده است. نزدیکی بیشتر بین بغداد واربیل برای حمایت هوایی از پیشمرگ های کرد و ارسال تسلیحات برای آن ها و هماهنگی بیشتر بین آن ها یکی از پیامدهای آن است این مساله همزمان با تغییرات در دولت عراق و روی کارآمدن نخست وزیر جدید می تواند زمینه را برای حل دیگر اختلافات فراهم نماید . از طرف دیگر با در خطر قرار گرفتن کردهای عراق و در طرف دیگر مرز، کردهای سوری، پ.ک.ک و واحدهای دفاع خلق سوری شاخه نظامی حزب دمکراتیک سوریه به همراه دیگر احزاب کردی به میدان های جنگی رفته و به حمایت از مناطق کردنشین پرداختند که این می تواند باعث نزدیکی بیشتر و هماهنگی در بین آن ها خواهد شد. هم چنین دستور رئیس جمهور امریکا برای آ غاز حملات هوایی بر علیه پایگاه های گروه اسلامی عراق و شام و دفاع از اربیل در مقابل آن ها و دادن تسلیحات سنگین به پیشمرگ های کرد و حمایت هوایی می تواند صحنه ی نبرد را در آینده نزدیک به سود کردها رقم بزند. حمایت دیگر کشورهای بزرگ بین المللی فرانسه و انگلستان و منطقه ای مانند ایران و ترکیه نیز می تواند موازنه ی قوا را به نحو بارزی به سود کردها تغییر داده و در کوتاه مدت مانع از پیشروی های آن ها و در بلند مدت زمینه را برای شکست های بعدی داعش فراهم نماید.

* کارشناس مسائل خاورمیانه

انتشار اولیه : جمعه 7 شهریور 1393 / باز انتشار: سه شنبه 11 شهریور 1393