نقش انگلیس در کودتای 28 مرداد تایید شد

شرق، محمد حاجی محمدی: باز هم یک گزارش تازه درباره 28مرداد. پایگاه اینترنتی «آرشیو امنیت ملی آمریکا» که زیرمجموعه دانشگاه واشنگتن است، گزارشی از ماجرای 28مرداد منتشر کرده است. متن اصلی گزارش، کتابی 150صفحه ای به نام «نبرد با ایران» است که توسط بخش تاریخ «سیا» در سال 1981 نوشته و منتشر شده بود اما بخش های مهم آن از جمله بخش موسوم به «اقدام پنهان» که درواقع تشریح عملیات کودتاست تا سال گذشته که در مجله «فارین پالیسی» منتشر شد، در دسترس عموم قرار نگرفته بود. تا پیش از این مهم ترین سندی که از ماجرای کودتای 28مرداد رو شده بود، سند معروف به «ویلبر» متعلق به «دونالد ویلبر» عضو سابق «سی آی ای» بود. گزارشی که البته گفته می شود ناقص است و همچنان بخش های ناگفته زیادی درباره کودتا دارد .

طبق تازه ترین اسناد منتشرشده درباره کودتای 28مرداد 1332، «لوی هندرسون»، سفیر آمریکا در ایران هشدار می دهد که نه تنها شاه از جانشین مورد نظر برای تصدی سمت نخست وزیری پس از سرنگونی مصدق حمایت نمی کند، بلکه ارتش نیز نقشی که باید ایفا کند را بدون همکاری فعال شاه انجام نخواهد داد.
این سند تاکید می کند اعضای پایگاه «سیا» در تهران و برخی مقامات در مقر مرکزی این سازمان، موافقت خود را با هندرسون در تقابل با برخی از فرضیه هایی که طراحان در آمریکا برای کودتا ارایه می کردند، اعلام کردند.

محققان؛ عموما از طریق مصاحبه با شرکت کنندگان در کودتا فهمیده بودند که برخی مخالفت ها در رابطه با کودتا وجود داشته است (و سرانجام هندرسون با سرنگونی مصدق موافقت کرد). این سند که به تازگی از حالت محرمانه خارج شده برخی جزییات دقیق تر را درباره ماهیت این تفاوت ها و کسانی که در ارتباط با آنها بوده اند فاش می کند. (روایت های قبلی «سیا» اختلاف نظر هندرسون را کم اهمیت جلوه داده بود و ترجیح داده بود بر این نکته تاکید کند که او «همیشه تمام و کمال همکاری داشته است» و «همیشه به دنبال قبول پیشنهادهای سازنده بوده است»).

این سند همچنین صریح ترین منابع غیرمحرمانه «سیا» تا به امروز درباره شرکت انگلیس در عملیات را ارایه می دهد. هیچ یک از مقامات آمریکایی و انگلیسی تا به حال به نقش لندن در کودتا اعتراف نکرده اند. این بدون شک بدترین راز مخفی مانده در رابطه بین ایران و انگلیس در طول 60سال گذشته است. اما در این آخرین سند حداقل دوبار ارجاعاتی وجود دارد که به منزله تایید رسمی این واقعیت است.
به علاوه، تحقیق «سیا» به این ختم می شود که انگلیسی ها از وجوه مختلفی «قضاوت نادرستی درباره دشمنان» داشته اند و بنابر نظر نویسنده، فعالیت های آنها به

دولت مصدق فشار آورد تا سیاست های غیرقابل دفاعی را اتخاذ کند. همچنین رویکرد شتابزده لندن خطر جنگ با شوروی را ایجاد کرد.
«نبرد برای ایران» یکی از سه تاریخ دولتی (آمریکا) از کودتاست که تا به امروز شناخته شده است. هرچند بخش های زیادی از آن حذف شده است اما این سند همچنان شامل تعدادی جزییات جالب توجه درباره تفکر آمریکا در دهه 1950 و دو دهه بعدتر است. بر پایه مدارکی که در این سند ارایه شده است، اینچنین نتیجه می توان گرفت که هر دو سازمان های اطلاعات خارجی و نیروهای داخلی، در کودتا و نتیجه نهایی آن شرکت داشته اند.

نویسنده این سند کودتای 1953 در ایران را یک موفقیت عظیم نمی داند و اشاره می کند که این رویداد «آوارهای» زیادی بر جای گذاشت. (ص71)
این تاریخ تلویحا به این اشاره دارد که کودتاچیان آمریکایی با برخی روحانیون درباره زمان تظاهرات مهم 19آگوست (چهارشنبه 28مرداد) همکاری داشته اند. در سند آمده است که «... می خواستند (تظاهرات 19 آگوست) در جمعه، 21 آگوست [10 ذی الحجه 30 مرداد، عید قربان] که یک روز دینی است برگزار شود» اما این تاریخ برای خنثی کردن این شایعه که دولت قصد دارد تعدادی از افسران بازداشت شده را در 20 آگوست اعدام کند، بسیار دیر بود. (ص62) [در سند ] بخش های قبل و بعد [مرتبط با این موضع] حذف شده است، بنابراین ممکن نیست گفته شود که این همکاری چقدر واقعی و جدی بوده یا اینکه افراد مورد اشاره سند چه کسانی بوده اند.

این سند در مقایسه با دیگر روایت های غربی دهه 1950 تصویر منفی کمتری از نخست وزیر برکنارشده ارایه می دهد. در سند اشاره شده است که او [مصدق] «رفتارهای عجیب» داشته است و اینچنین نتیجه می گیرد که «بیشتر کارهای او، حتی احساسی ترین و ظاهرا غیرمنطقی ترین آنها، احتمالا کاملا حساب شده بود» (ص B-2)
این مدرک همچنین برخی از ویژگی های منفی شاه را که در بسیاری دیگر از تفسیرهای انگلیسی و آمریکایی به آن اشاره شده، تکرار می کند. نویسنده گزارش می نویسد: «ناتوانی در تصمیم گیری و تلقین پذیری او از نصایح بد شهره بود.» نویسنده در ادامه شاه را « فرمانروای بی اعتماد اما زودباور» توصیف می کند. (صص47-48)

بنابر نظر نویسنده فضل الله زاهدی که توسط آمریکا برای جانشینی مصدق انتخاب شده بود «شخصیت متعادل» و «ویژگی های مثبت و منفی تقریبا برابری» داشت (ص 32) در گزارش به برخی از کشمکش های سیاسی و شخصی بین زاهدی و شاه اشاره شده است.
این سند این نقل های متناقض گونه را که در 19 آگوست مصدق در خانه اش حصر بوده و تحت فشار بوده تا از راه دیوار باغ فرار کند، تکذیب می کند و بدون آوردن منبع می گوید که در آن روز نخست وزیر «حتی در خانه نبوده» بلکه به خانه همسایه ای رفته و «موقتا در آنجا پناه گرفت». این امر در هیچ کدام از سندهای قبلی وجود نداشته است (ص 70). (در تاریخ ویلبر گمان برده شده که مصدق احتمالا بعدازظهر خانه را ترک کرده است).

نویسنده این سند معتقد است که روایت «نیویورک تایمز» و دیگر [رسانه ها] از تعداد قربانیان این ماجرا «به شدت اغراق آمیز بوده» است. همچنین توصیف «کنت لاوز» در تایمز و استفاده از عبارات «تکه پاره شدن» درباره سرنوشت «حسین فاطمی» وزیر خارجه مصدق و سرهنگ «عزت الله ممتاز» مسوول حفاظت خانه نخست وزیر در 19 آگوست را بی اعتبار می داند. (لاوز تعداد کشته ها را بیش از 300نفر ذکر کرده. گزارشی دیگر در انگلیس در اوایل سپتامبر 1953، بدون اینکه نامی به میان بیاورد تخمین می زند که کودتا بیش از 50 کشته و 300 زخمی داشته است).

«سیا» اولین بار این سند را در 1981 مورد بازنگری قرار داده که با حذف های بسیار زیادی همراه بوده است. اسناد در سال های 2011 و 2013 به درخواست آرشیو امنیت ملی دوباره مورد ارزیابی قرار گرفته است. (نسخه منتشرشده کنونی شامل هر سه نسخه است). حدود 40 صفحه از 150 صفحه این سند در بردارنده موارد تازه است. بخش اعظم این 40 صفحه حاوی اطلاعات تازه است و در برخی دیگر از صفحات تنها چند کلمه جدید وجود دارد. بیشترین مسایل مطرح شده جدید در بخش های 3، 4، 5 و دو نیم صفحه ضمیمه d است. ضمیمه e که تاریخ نگاری از رویدادهاست بدون دلیل قانع کننده تمامی وقایع را شامل نمی شود.

حذفیات اسناد منتشرشده کنونی، به حدی گسترده است که اجازه نمی دهد ارزیابی کاملی از سند انجام پذیرد اما برخی حاشیه نگاری ها اضافی و مقدماتی امکان پذیر است.تلاش برای لاپوشانی نقش انگلیس در این کودتا، ناشیانه به نظر می رسد. زیرا حذف چندین بخش از متن مشخصا با هدف پنهان کردن نقش انگلیس انجام شده است و تنها دوبار به نقش انگلیس پرداخته شده است. اول پذیرش رسمی این نکته است که از نظر «هر دو کشور آمریکا و انگلیس روش های معمول و عقلانی روابط و رفت وآمد های دیپلماتیک شکست خورده است.» در جای دیگر اشاره می شود که چند هفته قبل از کودتا، وزارت امور خارجه اصرار می ورزد که درصورتی که کودتا انجام شود لندن باید «تعهد محکمی» ارایه کند که نسبت به هرگونه مساله نفتی در «دولت جدید» انعطاف پذیر باشد. خلاصه اینکه بعد از موفقیت کودتا، انگلیس شرایط را بپذیرد. (ص 39 -40).

همانگونه که در بالا آمد، نویسنده با فراغ بال رویکرد انگلیس را نقد می کند. قضاوت نادرست اصلی انگلیسی ها این بود که فرض می کردند کاهش درآمد حاصل از بحران نفت «ایران را به زانو در خواهد آورد... و به آنها فشار می آورد تا گام های خطرناکی بردارند که به شدت آینده کشورشان را به خطر بیندازد» (ص 27) به علاوه، اگر انگلیس «نیروی دریایی و ارتش خود را » اعزام می کرد، همانگونه که از قبل پیش بینی می شد، تقریبا اطمینان داشتند که اتحاد جماهیر شوروی در گیر ماجرا می شد و «خطر جنگ جهانی سوم بسیار واقعی» به نظر می آمد.