زنگ ها از پاکستان تا سوریه به صدا درآمد

خروج پناهندگان و نگرانی ها بر سر تروریسم با توجه به تحولات اخیر در خاورمیانه بر سر زبان ها است. با این حال مسئله حساس دیگری که کم تر مورد بحث قرار گرفته مساله خطرناک درگیری ها در سوریه است که با وجود مذهبی نبودن آن، اغلب دشمنی ها بر پایه مذهب را تحریک می کند.

سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در سخنرانی خود در مراسم افتتاحیه کنفرانس بین المللی در رابطه با سوریه در شهر مونترو، سوئیس در تاریخ 22 ژانویه 2014، بر این حقیقت که بسیاری از مسیحیان سوریه شروع به ترک کشور خود کرده اند، تاکید کرد. وی در سخنرانی افتتاحیه گفت:" هنگامی که به مسئله توجه مجدد به بحران سوریه می رسیم، درگیری های درون اسلامی بیشتر و بیشتر خطرناک می شود. با این وجود نمی توان اجازه داد تا این درگیری ها تشدید شوند." این سخنان وی توجه بسیاری از مردم و کارشناسان را جلب کرد.

جنگ در سوریه تنها  به جریان افراط کمک می کند

مسئله مورد نظر اینجا اختلاف میان مسلمانان شیعه و مسلمانان سنی مذهب است. این انشعاب تقریبا چهارده قرن پیش، بلافاصله پس از رحلت پیامبر اسلام صورت گرفت. با این وجود، تاریخ دوره ای از ثبات را زمانی که جوامع مختلف مسالمت آمیز در کنار هم زندگی می کردند را به خود دیده است. از سوی دیگر، گهگاه درگیری هایی رخ می دهد که در سایه آنها ما هم در حال حاضر بار دیگر شاهد افزایش تنش ها در خاورمیانه هستیم.

گرچه به نظر من احتمال جنگ در مقیاس یزرگ بین شیعیان و اهل تسنن در آینده نزدیک وجود ندارد، اما در صورتی که واسطه های بین المللی موفق به جلوگیری از تخریب در سوریه نشوند، خطر وقوع جنگ به شکل چشمگیری افزایش خواهد یافت.

برخلاف کشورهای دیگر ( مانند تونس، مصر و لیبی)، آمیزه ترکیب قومی و مذهبی در سوریه تاثیر عمیقی بر هم ترازی نیروها در خاورمیانه خواهد داشت که موجب تغییر چشمگیر رژیم در این کشور خواهد شد.

افراط گرایان به شکل کاملا ساده ای وضعیت را دریافتند: اقلیت شیعه که توسط ایران حمایت می شوند بیش از 40 سال است که حکومت کرده اند و در حال حاضر در مقابل اکثریت سنی که از طرف حکومت های سلطنتی عرب سنی حمایت می شود، قرار گرفته است.

این دیدگاه ساده تنها بخش کوچکی از تصویر است. اما در حالی که در ابتدا درگیری های سوریه  ارتباط چندانی با مذهب نداشت، اکنون نمونه های بسیاری می بینیم که مردم تنها به دلیل اعتقادات متفاوت مذهبی خود کشته شده اند.

امروزه خطر در این واقعیت نهفته است که این درگیری های افزایش یافته تنها به خاک روسیه محدود نمی شود. با توجه به نزدیکی  جغرافیایی، ترکیب جمعیت و بی ثباتی سیاسی، همسایگی با عراق و لبنان که مشکلات مشابه و دیرینه خود را دارند، این دو کشور تبدیل به اولین قربانی در خارج از سوریه در درگیری های مذهبی شده اند. با این حال این مسئله مذهبی نه تنها این کشورها، بلکه کشورهای خارج از خاورمیانه را تحت تاثیر قرار می دهد.

شیعه و سنی: همسایه و حتی خویشاوند

مسلمانان شیعه طبق برآوردها 10 تا 15 درصد از کل جمعیت مسلمانان را تشکیل می دهند و از نظر اندازه در اقلیت هستند. شکی نیست که سنی ها اکثریت را در جامعه مسلمانان، نزدیک به یک و نیم میلیارد نفر را تشکیل داده و خواهند داد.

با این وجود، شیعیان در چهار کشور ایران، عراق، آذربایجان و بحرین اکثریت ( 60 درصد یا بیشتر) را در اختیار دارند. بنابراین از 34 میلیون مسلمان در عراق، 60 درصد را شیعیان تشکیل می دهند در حالی که بر اساس برآوردهای مختلف تعداد مسلمانان اهل سنت از 20 تا 30 درصد متفاوت بوده است.شیعیان همین طور در عربستان سعودی، سوریه، یمن، لبنان، ترکیه، افغانستان و تاجیکستان زندگی می کنند. در پاکستان شیعیان 13 تا 20 درصد جمعیت را تشکیل می دهند اما از آن جا که جمعیت این کشور 190 میلیون نفر است، مسلمانان شیعه، جامعه نسبتا بزرگی را تشکیل می دهند.

جوامع مختلف در روستاهای مجاور و محلات مستقر می شوند و این مجاورت و نزدیکی خطر جنگ را تشدید می کند. قانونا امکان جداسازی مکان های عمده محل اقامت سنی و شیعه وجود دارد البته نه در همه جا. برای پایان دادن به این مسائل، ازدواج هایی هم وجود دارد که پدر خانواده سنی و مادر شیعه، و یا بلعکس است. با این حال این خویشاوندی همیشه راه حلی در برابر دشمنی های مذهبی نیست.

چه کسی مطمئن است که به بهشت می رود؟

موج کنونی خصومت بین شیعه و سنی، با وجود خصوصیت های خود، مسئله ای غیرطبیعی نیست. شیعه و سنی همواره مخالفت ها و تضاد هایی داشته اند و تاریخی از تفاوت ها در جامعه مسلمانان بهتر از هر چیز شاهد و گواه بر این مسئله است. درک این مسئله برای داشتن دانشی روشن از آنچه امروزه در اسلام اتفاق می افتند، ضروری است.

همان طور که محققان می گویند:" سنت اسلام بر پایه این حدیث منسوب به حضرت محمد (ص) است، که با توجه به این حدیث، پیامبر اسلام پیش بینی کرد که امت وی به 73 فرقه تقسیم خواهد شد، اما تنها یکی از آن ها به نمایندگی از اکثریت مسلمانان، رستگار می شود."

با فوت حضرت محمد در سن 62 سالگی در تابستان 632 میلادی در مدینه، شکاف اصلی در جامعه اسلام رخ داد. از آن جا که هیچ یک از فرزندان محمد (ص) به سن بزرگسالی نرسیدند و آن حضرت هیچ جانشینی از خود بر جای نگذاشت، اختلافات تلخ بر سر این مسئله که چه کسی پس از ایشان باید رهبر جامعه مسلمانان باشد، به وجود آمد.

بخشی از جامعه اصرار داشتند که قدرت باید به بستگان پیامبر، پسر و پسر عموی وی علی بن ابیطالب که با دختر پیامبر فاطمه (س) ازدواج کرده بود، برسد. کسانی که با ایده انتخاب جانشین موافق بودند با انتخاب یار پیامبر، ابوبکر جانشینی را مورد بحث قرار داده و گروهی جداگانه تشکیل دادند. شیعه شکل کوتاه شده عبارت تاریخی عربی به معنای " پیروان" است و پیروان این گروه شیعه نامیده می شوند.

در همان زمان بسیاری از مسلمانان صدر اسلام، سخنان و اعمال حضرت محمد و چهار خلیفه بر حق را- که با ابوبکر شروع می شد- مورد مطالعه قرار داده و ثبت کردند. واژه عربی " سنت" به معنی " عادت" و یا " رسم معمول" و یا " راه" نام پیروان سنی اسلام است. در مقابل شیعیان بر این باور بودند که جانشین بر حق محمد (ص) تنها علی (ع) و فرزاندان پسر او هستند نه خلفا.( حضرت ) علی و پسرانش کشته شدند. خصومت متقابل جان دیگر پیروان پیامبر را هم در میان شیعیان و هم سنی ها گرفت.

تفاوت های ظاهری در اعمال مذهبی میان شیعه و سنی تقریبا نامحسوس است، اگرچه تفسیر و درک آن ها از تاریخ اسلام و همچنین سرنوشت جهان متفاوت است. در شرایط عادی، این تفاوت ها به درگیری های خشونت آمیز منجر نمی شود، اما با تشدید نزاع بر سر قدرت، پول و یا منابع طبیعی به شکل چشمگیری وضعیت را تغییر خواهد داد.

به عقیده من برخی از تفاوت های منسوب بین شیعه و سنی به سختی قابل اثبات است. از این رو برخی از تحلیلگران سیاسی ادعا می کنند که مسلمانان اهل سنت بیشتر از شیعیان به حکومت های خود وفادار هستند. ادعا شده است که امامان اهل سنت از ترس اینکه " جامعه ممکن است در ورطه آشوب و هرج و مرج سقوط کند" بیشتر " در برابر حاکمان مستبد و ظالم شکیبا هستند". در حالی که اسلام شیعه برعکس، خود را به عنوان نیروی مقاوم که برای محافظت از برابری و عدالت ایستاده، معرفی می کند.

شاید چنین اظهاراتی در نتیجه تجربه انقلاب ایران در سال  1979 است. اما تحولاتی که از سال 2011 در جهان عرب آغاز شده، از جمله سرنگونی رژیم ها در کشورهای سنی مذهب، نشان می دهد که دیر یا زود شهروندان بدون در نظر گرفتن وابستگی های مذهبی حقوق خود را مطالبه می کنند.

چه کسی اتحاد شیعه را به وجود آورد؟

با 80 میلیون جمعیت و اکثریت شیعه، ایران کشور کلیدی در جهان تشیع است.در سال های اخیر اغلب می شنویم ایران در تلاش برای رهبری خود اتحاد شیعه و یا هلال شیعه را ایجاد کرده که شامل خود ایران، عراق- که شیعیان آن قدرت را به دست گرفته اند-، سوریه ای که زیر سلطه علوی ها است( علوی فرقه ای نزدیک به شیعه است) و گروه حزب الله لبنان که به لحاظ سیاسی قدرتمند است، می شود.

با این حال در مورد هلال شیعه تا حد کمی می توانیم با شک صحبت کنیم. ایران نبود که در به قدرت رسیدن اکثریت شیعه در عراق کمک کرد. ایالات متحده و متحدانش بودند که در سال 2003 رژیم صدام حسین و حزب عربی سوسیالیستی بعث را سرنگون کرد. اسرائیل همچنین محتاطانه امیدوار به برقراری روابط با عراق پس از سقوط صدام بود.

با اینهمه هنوز هم از ثبات خبری نیست. چنین تحولات قابل ملاحظه ای همچون تخریب، انفجار، قتل و آدم ربایی در عراق، سوریه و لبنان به سرعت رو به افزایش است. همانند تحولاتی که چند سال گذشته در افغانستان و پاکستان شروع شد.

دشمنی مذهبی ناشی از بی ثباتی

طبق مشاهدات من، رابطه بین جوامع در انجمن های دینی هر زمان که نوعی اختلال وجود دارد، صرف نظر از دلایل آن، بدتر می شود.برای مثال برای سال های زیادی در افغانستان و پاکستان اعمال خشونت نه تنها علیه سنی و شیعه بلکه علیه  نمایندگان دیگر جریان های مذهبی، همچون مسیحیان و صوفیان( طرفداران جنبه باطنی اسلام)، وجود داشت و این مسائل هیچ ارتباطی به حوادث به اصطلاح " بهار عربی" ندارد. دلیل آن در بی ثباتی عمومی، که بسیار سریع تر از کشورهای عربی آرام تر تحت حاکمیت حاکمان خودکامه و مستبد به اوج بحران رسید، نهفته است.تجربه نشان می دهد که افراط گرایان اول پیروان دیگر ادیان را می کشند و سپس برادران دینی خود را- در صورت باورهای متفاوت- می کشند. از اینرو امروزه در آسیا موقعیت رهبرانی که خواهان درجه پایین تر مذهب در زندگی اجتماعی هستند، به طور فزاینده ای در معرض خطر است.

یافتن نمونه چنین موضوعی سخت نیست. در دسامبر 2007، سیاستمدار پاکستانی، بی نظیر بوتو کشته شد. نویسنده ای که مدت کوتاهی پیش از مرگ وی با او صحبت کرده بود گفته بود که او اعتراف کرده که تهدید شده بود. من این فرصت را به دست آوردم تا با سلمان تاثیر، فرماندار پنجاب در لاهور، پاکستان، چند هفته پیش از ترور وی در تاریخ 4 ژانویه 2011 صحبت کنم. او نیز از تهدید افراط گرایان مذهبی صحبت می کرد.

تندروهایی در میان اهل تسنن و شیعه وجود دارند. در سال های اخیر نیز حمله رادیکال ها، که هم کیشان خود را به دیگر مناطق می راند، بیشتر شده است. اقدامات آن ها رنگ و بوی انتقام دارد، که دور باطل خشونت بی پایان است.

درگیری ناشی از حوادث خاورمیانه بین سنی و شیعه در جوامع مهاجر اروپا، آمریکا و حتی استرالیا به سرعت رو به افزایش است. رسانه های غربی به طور منظم از تظاهرات و اختلاف های مذهبی گزارش می دهند. گزارش هایی همچون به آتش کشیدن فروشگاه یک تاجر شیعه توسط مهاجران و یا جنگ و دعوا در مسجد میان شیعه و سنی. یک مثال از چنین خشونت هایی، حمله و به آتش کشیدن یک مسجد شیعه در بلژیک در تاریخ 12 مارس 2012 است که امام این مسجد به علت خفگی جان خود را از دست داد. آتش توسط یک سنی مراکشی ایجاد شده بود که توضیح داد " قصد کشتن کسی را نداشته" تنها قصد او جلب افکار عمومی به سیاست های نادرست دولت سوریه، در رابطه با نفوذ شیعیان، بوده است.

پاسخ روسیه به تهدید جدید

باید در بحث در خصوص روسیه به یاد داشته باشیم که، طبق منابع مختلف، 15 تا 20 میلیون مسلمان- به استثنای مهاجران غیرقانونی- در این کشور ساکن هستند. مسلمانان شیعه حدود سه میلیون نفر از این جمعیت را تشکیل می دهند. هرگونه تضاد جدی بین فرقه های اسلامی تهدیدی برای کشور ما است، و به دلایل مشخص تر، جنگ سوریه به درگیری های میان مذهبی دامن می زند.

بنابراین موضع ولادیمیر پوتین به عنوان رئیس جمهور بی تردید صحیح و کاملا معقول به نظر می رسد: " مسکو علاقه ای به درگیر شدن در منازعات درون اسلامی که مربوط به سنی ها، شیعیان، علوی ها و غیره است را ندارد."در عین حال، مقامات روسی و نیروهای امنیتی نباید این موضوع را دست کم بگیرند. کنترل شرایط در فعالیت های رهبران مذهبی خارجی در اجتماعات مذهبی ضروری است. این پرسش که جوانان مسلمان از کجا آموزش های مذهبی را فرا می گیرند نیز به همین اندازه اهمیت دارد.

ولادیمیر پوتین در نشست اوفا در تاریخ 22 اکتبر 2013  در دیدار با مفتیانی از " مدیران معنوی مسلمانان روسیه" در خصوص نیاز به ایجاد مدارس الهیات شخصی، که توسط بسیاری از دانشمندان مسمان جهان مورد تایید قرار گرفت و همین طور"حصول اطمینان از حاکمیت فضای معنوی روسیه سخن گفت.

در این سخنرانی که بسیاری به نام " رساله پوتین در اوفا" می شناسند، گواه این است که اسلام می تواند و باید نقش مثبتی در توسعه کشور ایفا کند. چگونگی پیشبرد آن در حال حاضر آماده است، تنها باید نسبت به اجرای آن اقدام کرد.با این حال باید در نظر داشته باشیم که همزیستی مسالمت آمیز جوامع قومی مذهبی در سوریه با جمعیت 22 میلیونی، که امروزه دروضعیتی بحرانی است، موضوع امنیت جهانی است. وساطت روسیه در حل و فصل این منازعه نه تنها فراخوانده شده، بلکه ضروری است.

منبع: شورای روسیه