بازگشت آنکارا به خوان اول

دیپلماسی ایرانی: روابط ترکیه و ایران در مسیر نوینی قرار گرفته است که مبتنی بر ترمیم برخی تنش ها و همچنین دلخوری های سیاسی میان دو کشور است. در ماه های اخیر نشانه هایی از تمایل مقام های ترکیه و ایران به تقویت و گسترش مناسبات دیده شده است. از قدم زدن های دو سیاستمدار ترکیه و ایران یا دو رئیس دستگاه دیپلماسی کشورها یعنی داوود اوغولو و محمدجواد ظریف در ساحل رودخانه هادسن بدون حضور شخص ثالث دیگر نشان داد آنکارا و تهران گام به گام قصد دارند در مسیر تقویت روابط حرکت کنند. در این میان سفر چند روز اخیر وزیر خارجه ایران به ترکیه و دیدار با مقام های ارشد ترکیه و اهتمام طرفین در گفتگوهایشان به عمق بخشیدن به مناسبات نشان داد که دریچه جدیدی در روابط ایران و آنکارا در حال گشایش است. پدیدار شدن این فضا در مناسبات دو کشور ناشی از وجود ناملایمات سیاسی  در حدود دو سال اخیر تهران و  آنکارا بر سر برخی مسائل منطقه ای و به ویژه سوریه است، هنگامی که ترکیه در جبهه تخاصم سوریه قرار گرفت و تاکید بر دگرگونی سیاسی در سوریه داشت،  ایران در نقطه مقابل این رویکرد قرار داشت و همین مساله سبب نوعی سردی در نگرش ها و  اولویت های منطقه ای دو کشور شد. اما اکنون این پرسش مطرح است که چه عواملی سبب شده است تا ایران و ترکیه به عنوان دو بازیگر  در صدد ترمیم روابط خود برآیند؟ البته روابط ایران و ترکیه دست کم در ده سال اخیر روابطی رو به رشد و امیدوارکننده بوده است، چنانچه حجم مبادلات ایران و ترکیه در این مدت به رقم 25 میلیارد دلار رسیده است که در آینده روند این مبادلات رو به افزایش است، یعنی در سطح مناسبات تجاری و اقتصادی  روابط رو به رشد بوده و هرگز کدورت جدی در مناسبات سیاسی دو کشور پدید نیامده اما دلخوری هایی که بر سر مسائل سوریه پیش آمد تا حدودی از  رفت و آمدهای گرم تهران آنکارا کاست. هنگامی که ترکیه و رجب طیب اردوغان در نقش یک میانجی میان ایران و غرب بر سر مسائل هسته ای حرکت کرد، نقش و مرتبه ترکیه در روابط با ایران افزایش پیدا کرده بود، اما حوادث دو سال گذشته خاورمیانه و سوریه ورق را به شکل دیگری برگرداند. اکنون به نظر می رسد ایران و ترکیه در مسیر جدیدی از مناسبات قرار دارند که در این میان دست کم 4 عامل تاثیرگذار است:

1.     چالش پیش آمده در سیاست خاورمیانه ای ترکیه و به ویژه در قبال همسایگان که منجر به افزایش انتقادها در محیط داخلی ترکیه نسبت به حزب عدالت و توسعه شده است و به همین دلیل مقام های ترکیه در صدد برون رفت از وضعیت پدید آمده هستند و در حقیقت به دنبال راه میانه ای که نه از سیاست کلی خود نسبت به سوریه دست کشند و نه آنکه بر همان مدار بچرخند که ترکیه را در انزوای بیشتری قرار خواهد داد. به همین دلیل مقام های ترکیه در صدد تغیر در بازی  نسبت به شرایط سوریه هستند.

2.     تغییر دولت در ایران و ابراز تمایل مقام های ترکیه به گشایش بیشتر در روابط تهران و آنکارا

3.     باز شدن قفل مذاکره میان ایران و امریکا  و در این میان ابراز تمایل ترکیه به ایفای نقش در این مساله. مقام های ترکیه در مواضع رسمی نسبت به  انجام مذاکرات میان ایران و امریکا ابراز خشنودی کردند، اما به نظر می رسد در قالب استراتژیک  این موضوع نگاه ترکیه را به چشم انداز گفتگوها میان ایران و امریکا و آینده این وضعیت جلب کرده است. بدان مفهوم که ترکیه به دنبال شناسایی فرصت ها مبتنی بر اصل سودمندی در هر گونه گشایش در روابط ایران و امریکاست.

4.     سال آینده برای ترکیه سال تعیین کننده ای خواهد بود و انتخابات ریاست جمهوری در ترکیه مرحله مهم و تعیین کننده برای حزب عدالت و توسعه و شخص اردوغان است. با توجه به وضعیت کنونی در محیط داخلی و بیرونی ترکیه  و یا انتقادهای موجود نسبت به حزب عدالت و توسعه این موضوع ممکن است مقام های آنکارا و به ویژه سیاستمداران ترکیه را بر آن دارد که بازبینی در دیپلماسی منطقه ای و در ارتباط با همسایگان (که در دو سال اخیر دستخوش تنش و نارضایتی  و اصطکاک های امنیتی شده است) داشته باشد. ادامه این وضعیت ممکن است بر سطوح رای دهندگان در داخل و چگونگی پیشبرد نظرات اردوغان در ارتباط با ریاست جمهوری و پس از آن انتخابات آتی پارلمانی تاثیر داشته باشد، به همین دلیل پیش بینی می شود که دولت ترکیه در مسیر بازگشت به تنش زدایی با همسایگان برآید، بدان مفهوم که ترکیه در صدد ترمیم روابط آسیب دیده با کشورهای همسایه است یا آنکه این کشور قصد دارد به خوان اول بازگردد، یعنی دیپلماسی بازگشت به خوان اول. منظور از بازگشت به خوان اول آن است که احمد داوود اوغلو چند سال پیش با ارائه تئوری تنش صفر با همسایگان تحول اساسی در رویکرد خاورمیانه ای  و همسایگان به وجود آورد و در قالب این تئوری در صدد کاهش تنش ها با کشورهای همسایه بود و گام های بلندی نیز در این مسیر برداشت، اما بروز مجموع تحولات عربی سیاست خارجی ترکیه را دستخوش تغییراتی کرد که بر رفتار دولتمردان ترکیه در قبال همسایگان تاثیرگذار بود و به تنش با همسایگان انجامید جدای از سوریه که به رویارویی نظامی منجر شد تنش پیش آمده میان ترکیه و عراق و دخالت های ترکیه در مسائل این کشور نیز به کدورت و انتقاد  شدید دولت عراق انجامید و همینطور پدید آمدن سطح نازکی از تنش  میان ترکیه و ایران عملا تئوری تنش صفر با همسایگان را  به محاق برد. اکنون این احتمال قوت یافته است که داوود اوغلو در مسیر بازگشت به خوان اول  یعنی همان فرونشاندن تنش با همسایگان است.  

اما چرا گسترش روابط  ایران برای ترکیه حائز اهمیت است؟ دلیل اصلی آن به نوع و نقش متقابل ایران و ترکیه در عرصه خاورمیانه و جایگاه ژئوپلتیکی هردو کشور در این منطقه برمی گردد. احمد داوود اوغلو در کتاب عمق استراتژیک خود این موضوع را اینگونه تعریف کرده است که روابط ترکیه با ایران عامل مهم و تعیین کننده موازنه خاورمیانه است، یعنی ساختار جغرافیایی چندجانبه ای ترکیه و ایران سبب می شود که آنکارا در مسیر ایجاد مبادله با کشورهایی نظیر ایران باشد و حتی بحث از موازنه های قدرتی در خاورمیانه مبتنی بر مراکز یا وزنه تاریخی یا سیاست جغرافیایی است که در مدار آن ایران و ترکیه قرار دارند و حتی این جمله که اشاره شده است تاریخ اعتبار مرزی ایران و ترکیه ( 1639 قصر شیرین) حتی از تاریخ ایالات متحده امریکا ( 1774 ) و شکل گرفتن آلمان متحد         (1871) قدیمی تر است.

بنابراین ایران در سیاست خاورمیانه ترکیه از اهمیت بالایی برخوردار است و مسلم است دولت اردوغان که در سال های اخیر روابط متوازن و رو به رشدی را با ایران آغاز کرده است بر همان مدار خواهد چرخید. با توجه به مجموعه عوامل تاثیرگذار در تغییر رویکرد اولویت سیاست ترکیه نسبت به منطقه پیش بینی می شود که دوره جدیدی پیش روی روابط تهران و آنکارا باشد و در این میان ترکیه در جهت ترمیم روابط برخواهد خاست. اما این نکته نیز مورد پرسش قرار می گیرد که آیا بهبود روابط ایران و ترکیه در اولویت های خاورمیانه ای این کشور از جمله در رابطه با کشورهایی نظیر عربستان یا در ارتباط با تحولات سوریه تغییرات عمده ای خواهد داشت؟ به نظر می رسد که روابط تهران و آنکارا را می توان در محوری جدا بررسی کرد اما نزدیکی  و عمق بخشیدن به همکاری های ایران و ترکیه بر نوع تعاملات دو کشور در حل و فصل بحران های منطقه ای و از جمله سوریه می تواند تاثیر گذار باشد و تقویت اراده سیاسی دو کشور در گسترش مناسبات بر اهتمام آنها در همفکری بیشتر در منطقه کمک خواهد کرد، اما یکی از نقاط محوری و چالشی که ترکیه در سیاست خارجی خاورمیانه ای با آن مواجه بوده در ارائه الگوی سیاسی به کشورهای دستخوس تحول و انقلاب در خاورمیانه و ازجمله مصر می باشد، با برکناری محمد مرسی نوعی سرخوردگی در نگرش پیش برنده در ارائه الگو و مدل سیاسی ترکیه در خاورمیانه اتفاق افتاد و این مساله نیز نقطه تقابلی در سیاست ترکیه با برخی از کشورهای منطقه و بازیگران بین المللی  و از جمله عربستان سعودی بود که نوع دیدگاه دو کشور نسبت به تحولات مصر در دوفاز متفاوت قرار داشت و همین امر ممکن است به شیوه ای در بازنگری ترکیه به روابط سیاسی منطقه خود و نه صرفا اقتصادی تاثیرگذار باشد و این بازگشت ترکیه به دیپلماسی کاهش تنش  با همسایگان در راستای قوت بخشیدن به  توان تاثیرگذاری منطقه ترکیه است که در سال های اخیر این پازل برای این کشور تحت تاثیر نوع نگرشی که پیگیر بوده، تغییر کرده  است. .البته باید خاطر نشان کرد که ترکیه همواره سعی خواهد کرد سیاست خود را مبتنی بر اصل منافع خود و سپس منافع متقابل قرار دهد. به همین دلیل به نظر می رسد که گسترش روابط ایران و ترکیه مجال نوینی برای بازیگردانی دو بازیگر مهم در عرصه تحولات خاورمیانه است و همین مساله ممکن است چیدمان اولویت سیاست خارجی ترکیه را درمسیر چند سال گذشته قرار دهد./14

انتشار اولیه: 12 آبان 1392 / انتشار مجدد: 18 آبان 1392