برندگان و بازندگان شطرنج سوریه

دیپلماسی ایرانی: بخش قابل ملاحظه ای از توافقی که اخیرا در مورد سلاح های شیمیایی سوریه توسط آمریکا و روسیه به نتیجه رسید، به نفع طرفین بوده است. اما اگر این توافق عملی شود،این فلسفه زندگی وودی آلن را، با اندکی حک و اصلاح برای دیپلماسی، تایید می کند که موفقیت در همیشه حاضر بودن نیست بلکه در حضور به موقع است.

تمام حرف ها در مورد اینکه چگونه دولت اوباما می توانست در این پرونده به شکل قوی تری با مسائلی نظیر  آموزش دادن و مسلح کردن مخالفان و ایجاد مناطق پرواز ممنوع پادرمیانی و نتیحه ای متفاوت را تولید کند، همچنان به قوت خود باقی و البته مورد بحث خواهد بود. مطرح کردن اینکه عدم تمایل رئیس جمهور برای اقدامات بیشتر  به از دست رفتن فرصت های بیشتر، فاجعه انسانی و پیروز شدن مردان بد داستان منتهی شده است نیز دیگر از پایه و اساس جدی برخوردار نیست.

اگر چارچوب جدید، یک راه حل سیاسی جدی برای بیرون آمدن از این شرایط را ارائه دهد، دلیل آن این خواهد بود که مجموعه ای از شرایط خاص به همراه ضرورت چنین امری را موجب شد. حمله شیمیایی صورت گرفته در  21 آگوست بحرانی را ایجاد کرد که به تبع آن پرزیدنت باراک اوباما تهدید به استفاده  از نیروی نظامی کرد اما بعد تردید نشان داد. رئیس جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین با دریافتن نقاط ضعف و قدرت اوباما، مرکز صحنه را به دست گرفت و خود را مستقیما در پروسه ای که مدت ها از آن اجتناب کرده بود، قرار داد. چنین چیزی نشان دهنده این است که زمانی که سختی و موفقیت به یک اندازه باشد، فرصت های زیادی به وجود می آورد و تصمیمات بزرگی را در پی دارد.اگر فرض کنیم که قطار صلح ایستگاه را ترک کرده، اکنون چه کسی منفعت می برد؟ در اینجا نگاهی به برندگان و بازندگان این بازی خواهیم داشت:

برندگان

1.  عقل سلیم و تفکر عقلانی

 حتی در بهترین شرایط، حمله نظامی محدود علیه سوریه همیشه گزینه ای مبهم بوده است. چنین چیزی خطراتی را بدون بررسی منفعت حقیقی آن در بر دارد. چنین حمله ای اطمینان آمریکا به اعتبار خود را بالا می برد و به نوعی باعث می شد جاه طلبی های  هسته ای عقب افتاده و نفوذ منطقه ای ایران به هیچ وجه روشن نشود. حتی این احتمال وجود داشت که حمله نظامی محدود، باعث نشود بشار اسد از سلاح شیمیایی دست بکشد و یا تعادل میدان جنگ را تغییر دهد.اکنون احتمال اینکه بشار اسد دیگر از سلاح شیمیایی استفاده نکند، بیشتر است. چرا که توجه سیاسی و دیپلماتیک مستقیما بر این مسئله متمرکز شده است. ساده تر بگوییم، در حال حاضر روشی برای خلع سلاح شیمیایی اسد ثابت کرده که حمله نظامی را به مراتب بیشتر ترجیح می دهد و دورنمای مشارکت بیشتر آمریکا در جنگ داخلی از طریق نظامی نمی تواند به این جنگ پایان دهد.

2.ولادیمیر پوتین

حرف درباره زمان بندی شد. ولادیمیر پوتین در بحران سوریه " فرصت ها را دید و از آنها به خوبی استفاده کرد." او در حال حاضر به حداقل اهداف خود دست یافته است: به مساله استفاده از سلاح های شیمیایی که مولود بحران شده و احتمالا دوره حکومت اسد را در معرض خطر قرار داده بود، اکنون رسیدگی شده است. اوباما به شکل یک طرفه حمله نمی کند و هیچ تغییر رژیمی با هماهنگی آمریکا رخ نخواهد داد( به عراق و لیبی نگاه کنید).  اکنون  شورای امنیت سازمان ملل متحد در حال حاضر رسما بخشی از روند خلع سلاح است و همچنین حق وتو روسیه این اجازه را به پوتین می دهد که از آن چه که تمایل به رخ دادن آن ندارد، جلوگیری کند.

علاوه بر این در حال حاضر پوتین به عنوان یک نیروی غالب و تقریبا مثبت در صحنه بین المللی دیده می شود. اگر این طرح عملی شود، پوتین نشان خواهد داد که راه دستیابی به موفقیت از مسکو می گذرد. چنین چیزی به او اجازه می دهد تا مراحل بعدی را عملی کند: ژنو 2 که دو راه بیشتر ندارد، یا حکومت بشار اسد پابرجا می ماند و یا در صورتی که به نفع روس ها باشد اسد به آرامی برکنار خواهد شد.

3.بشار اسد( با نگاه ویژه)

مرد بدون کشور به راحتی می تواند بدون سلاح شیمیایی نیز باشد. با این حال پیاده سازی مقدمات سلاح های شیمیایی مستلزم نگه داشتن اسد در قدرت است. در حال حاضر چنین چیزی به نفع رئیس جمهور سوریه است، حتی اگر دارایی های استراتژیک خود را از دست بدهد، چرا که از حمله نظامی اجتنناب خواهد شد.

با این حال، دو متحد اصلی اسد ( ایران و روسیه) نمی توانند در مورد اینکه این قضیه به طور کامل به نفع سوریه است خوشحال باشند. نه روس ها و نه آمریکایی ها پیش شرط اسد برای جلو بردن پیشنهاد سلاح های شیمیایی را نپذیرفتند. همچنین مهم نیست که او حمله 21 آگوست را مجاز دانست یا خیر، با این کارش در نظرها بی ملاحظه، بی کفایت و ضعیف جلوه داده شد.

اکنون این موضوع مورد توجه است که این حمله چه تاثیری در روابط اسد با روسیه خواهد داشت؟  مسکو میلیاردها دلار در قراردادها، بدهی ها و تجارت آینده و یک پایگاه نیروی دریایی در سوریه سرمایه گذاری کرده که نام اسد بر آن هاست. اگر اسد برود، تمام این ها از بین خواهد رفت. همچنین اسد نمی تواند مطمئن باشد که مسکو چه راهی را در پیش دارد و در آینده پوتین ممکن است وسوسه شود و همراه آمریکا دست به حمله بزند.

4. اوباما به همراه جان کری ( با نگاه ویژه)

به دنبال این مسئله، آیا به رئیس جمهور و وزیر امور خارجه عملگرای وی به عنوان یک نابغه استراتژیک و استادان بدیع تقسیم بندی زور و دیپلماسی نگاه می شود؟ گمان نمی کنم. برای چنین تعبیری بسیار دیر شده است. عملکردهای پر از پیچش و چرخش، فراز و نشیب ها، شروع نادرست و توقف و تناقض در زبان و تاکتیک این دو چنین قضاوتی را غیرممکن کرده است.  اما شکی نیست که این دو اکنون  بهتر از زمان شروع بحران ها به نظر می آیند. به هر حال این تمایل رئیس جهمور بود ( گرچه با اکراه) تا گزینه فشار و زور را روی میز بگذارد و این گنگره خود محور او ( هرچند او را ضعیف نشان داد آن هم زمانی که او رای نداشت) بود که فضا را برای پوتین بازگذاشت تا ایده ای که قبلا مطرح شده بود باز به جریان بیندازد.

فراموش نکنیم که بحران سوریه از همان اول برای رئیس جمهور مسئله دشواری بود. تا به حال اوباما سه گزینه در رابطه با سوریه داشت که هیچ کدام از آنها مناسب نبودند:

1 . در مقابل بزرگترین استفاده  از سلاح شیمیایی علیه غیرنظامیان- از زمانی که صدام از سلاح شیمیایی علیه کردها استفاده کرد- هیچ اقدامی انجام ندهیم.

2. ایجاد یک استراتژی جامع نظامی، از جمله مسلح کردن شورشیان مخالف با سلاح های خطرناک.

3. پیش گرفتن راه میانه که در آن حمله نظامی محدود مدنظر قرار گیرد.

 اکنون رئیس جمهور گزینه چهارمی هم دارد: اجتناب از اقدام نظامی، شاید خلع سلاح شیمیایی اسد، تضعیف وی و شاید همکاری با روس ها و شروع فرآیندی گسترده تر برای پایان دادن به جنگ داخلی.

5. ایران

ایران یافتن راه حلی برای بحران سلاح های شیمیایی را به مراتب به حمله نظامی ترجیح می دهد. این موضوع که مخالفت کنگره با اقدام نظامی آمریکا در سوریه، ایران را به باور این موضوع که اوباما علیه برنامه هسته ای این کشور اقدامی نخواهد کرد، نزدیک می کند، امریست غیرقابل پیش بینی. اما تهران- که با توجه به استفاده عراق از سلاح شیمیایی علیه ایران در دوره جنگ دو کشور، علاقه ای به سلاح شیمیایی ندارد- فعالیت های زیادی برای حفظ تعادل نظامی به نفع بشار اسد انجام داده است. این معامله  سیاسی  مردان دمشق را در قدرت نگاه می دارد. علاوه بر این، ایران نیز مانند روسیه نگران تاثیر حملات مکرر است.  زمانی که حمله نظامی کلید بخورد، فشار و حتی توقعات برای اقدام آمریکا بالا می رود. در حال حاضر دیگر چنین نگرانی وجود ندارد.

6.رژیم اسرائیل ( با نگاه ویژه)

راه حل دیپلماتیک در رابطه با سلاح های شیمیایی برای اسرائیل نتایج ضد و نقیضی را  به دنبال داشت. قرار گرفتن ذخایر سلاح شیمیایی اسد تحت کنترل بین المللی به این معناست که او نمی تواند از آن ها استفاده کند و خطر این که سلاح ها به دست حزب الله یا گروه های جهادی بیفتد، کاهش خواهد یافت. همچنین، ممکن است با قرار گرفتن سلاح های شیمیایی تحت کنترل بین المللی، برای اهداف بلند مدت بتوان در رابطه با اورانیوم غنی شده ایران که برای دستیابی به بمب اتم است نیز اقدامی مشابه انجام داد.

اما بسیاری از اسرائیلی ها و سازمان های امنیتی و اطلاعاتی این کشور دلایلی دارند تا در رابطه با این موضوع کمتر خوشبین باشند. اول، در رابطه با ایران، سوالات در رابطه این گزینه فراوان است: آیا تمایل اوباما برای چشم پوشی از اقدام نظامی علامتی به ایران بود به این معنا که او تمایلی به استفاده از زور علیه ذخایر هسته ای آن ها ندارد و آیا ایران باید برای دستیابی به سلاح هسته ای تلاش کند؟ آیا عدم تمایل آمریکا برای به کارگیری زور علیه سوریه بدین معناست که یک سال دیگر نه کنگره و نه مردم حتی به حمایت اقدام علیه ایران فکر نمی کنند؟ هنگامی که آمریکا به نظر ضعیف بیاید، تقریبا بدیهی است که اسرائیلی ها نیز خود را ضعیف ببینند. همزمان اسرائیلی ها در جنگ داخلی طرفدار نتیجه ای هستند که پیروزی آن نه به نفع اسد و نه مخالفان- و قطعا نه نهادهای افراطگرای سنی- باشد. یک راه حل سیاسی برای سلاح های شیمیایی احتمال بروز چنین نتیجه ای را در پی دارد.

6. رسانه های خبری ( منتقدان و تحلیل گران خبری )

روز خوبی  برای سخنوران، کارشناسان و طبقات وراج که روی مسئله خاورمیانه تمرکز می کنند، بود.  ایستگاه بعدی تهران و احتمالا بعد از آن بار دیگر مصر است. همچنین رها کردن افغانستان و تلاش ها برای صلح فلسطین و اسرائیل را فراموش نکنید. این ها من را به یاد مکالمه ام با وزیر امور خارجه سابق جیمز بیکر می اندازد که پس از آن که من تلگرامی را به او نشان دادم که او باید برای صدور مجوز برای سفیرمان در تونس - که مذاکرات آمریکا و سازمان آزادی بخش فلسطین در سال 1990 را به تعلیق در آورد- امضا می کرد، با کنایه گفت، " آرون، من می خواهم در زندگی بعدی ام، مانند تو تحلیلگر مسائل خاورمیانه باشم. چون می دانم این کار شغلی دائمی را تضمین می کند."

بازندگان

1.  اپوزیسیون سوریه

برای مخالفان اسلامگرای میانه رو، خلع سلاح شیمیایی اسد حتما خبر خوبی است. اما احتمالا مخالفان اسد امیدوار بودند که حمله نظامی آمریکا چنین هدفی را به اجرا برساند . جای تعجب نیست که پس از آن رئیس شورای نظامی سوریه هم اکنون چارچوب جدید آمریکا- روسیه را مردود شمرد. این معامله سیاسی با روس ها، هرگونه امیدواری در رابطه با این که دولت اوباما به زودی به نجات مخالفان می رود را منتفی می کند و همچنین بازگشت به این واقعیت دردناک که در صورتی که گام بعدی روندی برای از سر گیری روند ژنو باشد، جناح ها باید بر اختلافات فائق آیند را مطرح می کند. تمام این ها در میان مخالفان این نگرانی حقیقی را ایجاد می کند که اسد فقط مشکل نیست بلکه هر لحظه بیشتر به بخشی از راه حل تبدیل می شود.برای مخالفان دیپلماسی باید تنها یک نتیجه داشته باشد: اسد برود و مسئول جنایاتش باشد. اما چنین گزینه ای روی میز نیست.

2. عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس

دیگر بازندگان روشن این داستان عربستان سعودی و قطر هستند که با توسل به جنگ نیابتی به شدت از مخالفان حمایت کردند. برای آن ها این مبارزات فرقه ای نیروهای تاریکی شیعه را علیه نیروهای روشنایی به جنگ می اندازد: نسخه اسلام سنی آنها. آشکار است که ناکامی ایالات متحده برای حمله به اسد و همچنین حامیان ایرانی وی خبر خوبی نیست. حضور پوتین در شورای امنیت سازمان ملل متحد، جایی که او می تواند  برجا ماندن اسد را اطمینان دهد خود نیز یک مشکل است. برعکس، عربستان سعودی، مانند اسرائیل، به طور خاص نگران است که چنین چیزی اوباما را زمانی که وقت رسیدگی به پرونده هسته ای ایران می رسد در تنگنا قرار دهد.

با لیستی بلند از برندگان فرضی، جای تعجب نیست که این پرونده به این شکل جمع و جور شود. روشن است که این شکل از رسیدگی به پرونده سوریه نمی تواند نظر همگان را جلب کند اما به نظر می رسد که  پشتیبانی به اندازه کافی وجود دارد و فرصتی می دهد تا این سرمایه گذاری جواب دهد- تا زمانی که کسی بیش از حد انتظار نداشته باشد و اسد بازی را به خاطر پول عوض نکند-. کلید این معامله، انتظارات معقول و منطقی است. و در رابطه با مابقی این منطقه پرآشوب و ناکارآمد، به راه حل، معامله و تحول فکر نکنید، به نتیجه بیاندیشید. این گونه شب راحت تر می خوابید.

انتشار اولیه: شنبه 30 شهریور 1392/ باز انتشار: سه شنبه 2 مهر 1392