مرد تنهای خاورمیانه

سیاست ما نوشت:

مشکل سیاست خارجی جدید ترکیه که داووداوغلو و رجب طیب اردوغان معمار آن بودند، چیزی فراتر از مدیریت غلط، قابلیت نداشتن و تاکتیک های نادرست است. اگر مشکل فقط همین ها بود، اسم این وضعیت را بحران منطقه ای نمی گذاشتیم. ایدئولوژی باعث شده که سیاست خارجی ترکیه وارد چنین مرحله بحرانی شود.

برای درک بهتر این وضعیت باید ابتدا نگاهی به زنجیره بحران ها بکنیم و از جدیدترینشان شروع کنیم. این یک واقعیت است که سیاست خارجی کشورهایی که در یک موضوع خاص طرف مستقیم نیستند، بسته به دامنه مواضعی که اتخاذ می کنند تحت تاثیر تحولات مثبت یا منفی قرار می گیرد. کودتای اخیر در مصر که ضربه ای استراتژیک به سیاست خارجی ترکیه بود، در همین چارچوب قابل تحلیل است. ترکیه به خاطر مواضع ایدئولوژیک و سیاسی اش در قبال بهار عربی ، چنین ضربه سختی را از ناحیه کودتای مصر دید.

بعد از شروع بهار عربی، ترکیه با رویای جهانی شدن جنبش اخوان المسلمین، سیاستش را در شرق مدیترانه شکل داد و شروع به موضع گیری بر اساس همین رویاپردازی کرد. برنامه ترکیه این بود که نظم منطقه ای جدیدی با دیگران بازیگران سنی منطقه ایجاد کند. این رویکرد استراتژیک مستلزم این بود که ترکیه نقشی پررنگ تر در حد مهره تعیین کننده بازی ایفا کند.

سیاست گذاران عرصه سیاست خارجی در آنکارا این رویاپردازی را در کلام و در عمل نشان می دادند. ترکیه اساس اخلاقی همکاری و مشارکت خود با مصر تحت حکومت اخوان المسلمین را با ارزش هایی چون دمکراسی، حقوق بشر، برابری و آزادی تعریف نمی کرد که اگر چنین می کرد با خود مصر وارد تعامل می شد نه با اخوان به عنوان یک جریان یا جنبش یا حزب.

اگر روابط ترکیه با مصر بر اساس منافع مشترک و دوجانبه بود، این رابطه بعد از برکناری اخوان هم ادامه می یافت و آسیبی نمی دید. ترکیه و حزب حاکم آن یعنی حزب عدالت و توسعه هیچ گاه از اخوان المسلمین حتی به طور غیرمستقیم انتقاد نکرد و از تصمیمات و سیاست های غیردمکراتیک آن خورده نگرفت. موضع ایدئولوژیک ترکیه اجازه چنین انتقادی را نمی داد.اگر آنکارا محمد مرسی را به چالش می گرفت اکنون قاهره بعد از کودتا دولت ترکیه را چنین محکوم نمی کرد و آن را اینچنین دشمن نمی دانست. ترکیه همه سرمایه گذاری خود در رابطه با مصر را بر روی اخوان المسلمین انجام داد.

اگر داووداوغلو و اردوغان سیاست خارجی سکولاری در پیش می گرفتند که مذهب بخشی از آن بود نه همه آن، اکنون کارشان راحت تر بود. کودتا در مصر همچنین به هم پیمانی که نخست وزیر و وزیر خارجه ترکیه در پی آن بودند تا اسلامگرایان و گروههای سنی را گرد هم آورند و نوعی سیاست عثمانی را در بسیج علیه سوریه در پیش بگیرند، آسیب جدی وارد کرد.

در تابستان سال 2011 آنکارا یکی از درخواست کنندگان اصلی برای سرنگونی حکومت سوریه و جایگزینی یک دولت تحت کنترل اخوان به جای آن بود. دو محور دیگر این هم پیمانی عربستان سعودی و قطر بودند. اکنون که ترکیه و عربستان به خاطر تحولات مصر رو در روی هم قرار گرفته اند، این اعتماد برای رسیدن به هدف مشترک در سوریه میانشان از بین رفته است.

تحولات مصر بدون شک هم پیمانی میان ترکیه، عربستان و قطر را متزلزل کرده است. از سوی دیگر درحالیکه اردوغان و حزب حاکم ترکیه مشغول مقابله با اعتراض ها میدان تقسیم بودند، جابه جایی قدرت در قطر، علامت سوال بزرگی پیش روی سیاست خارجی مشترک این محور ضد سوریه قرار داد. شیخ حمد امیر پیشین قطر از حامیان اصلی ارسال پول و سلاح برای مخالفان سوریه بود.

اکنون نشانه هایی وجود دارد حاکی از اینکه جانشین او یعنی پسر جوانش شیخ تمیم به اندازه پدرش در این مسیر تند نمی رود. به ویژه آنکه در ابتدای کارش با ضربه ای چون برکناری دولت اخوان در مصر روبه رو شده است. اما اولین نقطه عطف در انزوای منطقه ای ترکیه به قبل از کودتای مصر و برکناری دولت مرسی برمی گردد. اولین ضربه به سیاست خارجی ترکیه به ماجرای سوریه مربوط می شود. وقتی جنگ در سوریه بالا گرفت، نوعی تنش از نوع جنگ سرد در منطقه درگرفت و رابطه ترکیه با همسایگانش از جمله ایران و عراق دچار تنش شد. رابطه با اسرائیل هم که از قبل پرتنش شده بود. اکنون تنها دوست ترکیه در شرق مدیترانه حماس است.

در بین النهرین هم تنها دوستش دولت خودمختار عراق است. اکنون ترکیه مرد تنهای خاورمیانه است. بعد از پایان جنگ سرد، موقعیت و قدرت ترکیه در خاورمیانه تا این اندازه تضعیف نشده بود. این وضعیتی است که سیاست خارجی ایدئولوژیک داووداوغلو برای ترکیه ایجاد کرد. طی 4 سال گذشته رابطه سیاسی ترکیه با اتحادیه اروپا تیره شده و دورنمای عضویتش در این اتحادیه تضعیف شده است.

واکنش تند و سرکوبگرانه دولت ترکیه علیه اعتراض های میدان تقسیم این رابطه را تیره تر هم کرد. رابطه ترکیه با آمریکا که همیشه برای دو طرف بسیار مهم بوده و هست، دچار مشکلاتی است. یکی از آنها تنش میان آنکارا و تل آویو است. سوریه هم بخشی از مناسبات میان آمریکا و ترکیه را شکل می دهد. حتی اگر رهبران ترکیه بتوانند با مهارت این بحران را مدیریت کنند، ترکیه به این زودی از این شرایط دشوار خارج نمی شود. تنها راه ترکیه این است که هر چه زودتر سیاست خارجی مبتنی بر ایدئولوژی خود را کنار بگذارد.