میراث سعودی ها یا ترکش انقلاب های عربی

دیپلماسی ایرانی: روز سه شنبه 4 تیر 1392 امیر سابق قطر شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی قدرت را از راه مسالمت آمیزی به پسر خود یعنی تمیم بن حمد آل ثانی (33 ساله) واگذار کرد. حکومت 18 ساله حمد بن خلیفه آل ثانی بر امارت ثروتمند قطر در حالی به پایان می رسد که این امیر نشین کوچک  شاهد سرمایه گذاری های گسترده خارجی و رشد چشمگر اقتصادی بوده است.  رشد تولید ناخالص داخلی قطر در سال 1995 یعنی در اوائل به قدرت رسیدن شیخ حمد کمتر از  29 میلیارد دلار بوده که در سال 2012 این مبلغ به بیش از 192 میلیارد دلارافزایش یافت. نفت و گاز ستون فقرات اقتصادی این امیر نشین بوده و نزدیک به 70 درصد از درآمدهای کلی دولت از فروش  همین منابع است.

در دوران شیخ حمد او با استفاده از همین ظرفیت به سلطان صادرات گاز  مبدل گشت و نزدیک به 100 میلیارد دلار در سال را عاید قطر کرد. از نظر سیاسی شیخ حمد بن خلیفه موفق شد تا میزبانی این امیر نشین برای جام جهانی فوتبال در  سال 2022 را کسب و درآمد سرانه هر قطری رابه 90149 دلار در سال افزایش دهد. در سال 1999 شیخ حمد بن خلیفه دستور تشکیل کمیته نوشتن قانون اساسی دائم دولت قطر را صادر کرد که در آوریل 2003 در یک همه پرسی یه تصویب رسید. طبق قانون اساسی قطر، مجلس مشورتی که یک سوم آن از طریق ارای عمومی و دو سوم بقیه از سوی خود امیر انتخاب می شوند، قوه مقننه این امیرنشین را شکل می دهد.

ولی شاید بلندپروازی های سیاست خارجی قطر در دوران شیخ حمد باعث شد تا این امیر نشین درگیر بازی با پیشکسوتان عرصه سیاسی و امنیتی منطقه ای همچون ایران و عربستان شود. تغییرات در قطر هم بی ارتباط با این کنشگری سیاسی بویژه در بحران سوریه نیست. سعودی ها از دیرباز در مورد بازیگری بی حدو حصر قطری های در پرونده های منطقه ای هشدار داده بودند. موازی کاری قطری های فی المثل در مساله میانجیگری میان اسلامگرایان اخوانی و سلفی با آمریکایی ها به هیچ وجه خوشایند سعودی ها نبوده است. همین مساله باعث شد تا ریاض با دفاع تمام قد از مهره های سیاسی خود از جمله آل مسند در قطر زمینه های تغییر سیاسی را رقم زند.

از منظر فرهنگ سیاسی عربی، این نوع انتقال قدرت در موروثی های کشورهای خلیج فارس تا کنون بی سابقه و حتی بدعتی نو به شمار می آید. چرا که سازوکار مساله جانشینی در کشورهای موروثی عرب،  اغلب به گونه ای عمل کرده که قدرت فقط در صورت مرگ پادشاه به ولیعهد منتقل می شود. بنابراین اقدام شیخ حمد بن خلیفه، امیر سابق قطر، مسیر متفاوت و نگران کننده ای برای کشورهای حوزه خلیج فارس محسوب می شود. مضافا شیخ تمیم بن حمد بر خلاف پدر خود نه از طریق کودتای سفید که از طریق مشورت با مجلس حل و عقد و شورای خانوادگی ال ثانی به قدرت رسیده است. شیخ تمیم همچنین جوانترین رهبر یک کشور عربی با سابقه ورزشی محسوب می شود که در غرب تحصی کرده است.

 انقلاب های عربی و قطر جدید

  قطر جدید تا حد زیادی محصول انقلاب های جوانان کشور های عربی است. به گونه ای که پیش بینی می شود پست وزیر خارجه و نخست وزیر که زیر نظر  الشیخ حمد بن جاسم آل ثانی بوده و بسیاری از وزارتخانه های قطر به دست جوانان از جمله شخصیت های تکنوکرات و غیر از خاندان آل ثانی برسد. این مساله تداعی کننده "بهار سفید قطری" است. شاید پیش دستی امیر سابق قطر برای انتقال قدرت به نسل جوان این کشور؛ خبر از وقوع تحولاتی جدید در جهان عرب باشد. به گفته بسیاری از کارشناسان کشورهای عرب،  شیخ حمد در برخی از گفتگوهای محرمانه قول داده بود تا سال 2016 میلادی بر سر قدرت بماند. وی همچنین افزوده بود که حمد بن جاسم، نخست وزیر و وزیر خارجه با رفتن وی از قدرت کنارخواهد رفت.

  از منظری دیگر فشار برخی از اعضای خانواده آل ثانی به شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی بویژه شیخه موزه بنت ناصر المسند همسر با نفوذ امیر سابق قطر و مادر امیر کنونی بی تاثیر نبوده است. شیخه موزه به خوبی از گفتمان تحول خواه گروهای سلفی، اخوانی و لیبرال داخل قطر آگاهی داشته و تلاش مضاعفی را  برای برکناری شیخ حمد انجام می داد. به نظر می رسد همسر امیر سابق قطر "شیخه موزه دختر ناصر آل المسند" کسی است که نظارت اصلی را بر دستگاه امنیتی قطر دارد، وی این مهم را از طریق خویشاوندانش" آل مسند" به انجام می رساند. "خالد المسند" که مسئول ارتباط و هماهنگی بین دیوان پادشاهی و دستگاه امنیتی کشور است از طایفه "شیخه موزه" است، همانطور که "محمد المسند" رییس اطلاعات قطر نیز از این خانواده است و توسط همسر امیر قطر به این منسب حساس گماشته شده است و بدون هماهنگی با همسر امیر قطر کاری انجام نمی دهد.

به نظر می رسد که جریان اخوانی به رهبری یوسف القرضاوی اخیرا در پی بیماری شیخ حمد بن خلیفه مترصد فرصتی بودند تا با حمد بن جاسم- دارای گرایش اخوانی- بیعت کرده و قطر را رسما ببلعند ولی دستگاه های امنیتی قطر به همراه شیخه موزه با مشی لیبرالی خود عملا به یک حمله پیش دستانه دست زده و ردای خلافت را بر تن شیخ تمیم جوان کردند. بی شک سفارتخانه های غربی و آمریکایی ها از این انتفال قدرت حمایت کرده اند. در دوحه و در میان دیپلمات های خارجی پیشتر شایعه شده بود که شیخ تمیم "هنری کسینجر عرب" است. این مساله پیامد هوش سیاسی بالای شیخ تمیم و وابستگی مادری اش به آل المسند است. شیخه موزه، مادر تمیم، به خوبی می داند که فرزند وی در کاخ پادشاهی ال ثانی باید قدرت غلبه بر پسر عمومی پدر خود یعنی حمد بن جاسم وزیر پر قدرت و صاحب نفوذ را داشته باشد. شاید این نوع از انتقال قدرت به نوعی در مفهوم کودتای هوشمند شیخه موزه بهتر بگنجد.

 عناصر خارجی بهار سفید قطر

  البته عناصر خارجی این انتقال قدرت نباید فراموش شود. آمریکا، انگلستان، فرانسه و عربستان سعودی حاملان این تغییر مهم در امیر نشین قطرند. عملیات انتقال قدرت بی ارتباط با سفر جان کری، وزیر خارجه امریکا و  فرانسوا اولاند، رییس جمهوری فرانسه نبوده است. شکست سیاست های شیخ حمد بن جاسم در سوریه بویژه در نبرد القصیر، غربی ها را واداشته تا به تغییراتی در مرکز فرمان بحران سوریه یعنی دوحه دست زنند. وجود بزرگترین پایگاه نیروهای هوایی آمریکا در قطر این کشور را وا داشته تا از راه مسالمت آمیزی به انتقال قدرت از پدر به پسر تن دهد.

در همین زمینه روزنامه کویتی القبس به نقل از برخی دیپلمات های ساکن در دوحه می نویسد: «شیخ حمد مایل است تا نخستین فردی در جهان عرب باشد که به نفع دیگری از قدرت کناره گیری کند». البته برخی منابع دیپلماتیک نیز معتقدند که سیاست های قطر در منطقه بویژه در سوریه به فرسابش سیاسی مبتلا شده و این مساله آمریکایی ها را برآن داشته تا تغییرات سیاسی قابل ملاحظه ای را در دوحه شاهد باشند. مضافا شیخ حمد بن خلیفه از بیماری کلیوی رنج می برد. در خور یادآوری است که با تعیین شیخ تمیم بن حمد به عنوان امیر قطر جدید، این امیر نشین نیازمند تعدیلات چشمگیری در قانون اساسی خواهد شد چرا که با اصلاح قانون اساسی باید یکی از برادران شیخ تمیم به عنوان ولیعهد انتخاب شود.

درنهایت بهار سفید قطری زاییده فعل و انفعالات داخل کاخ پادشاهی آل ثانی، استمرار نفوذ آل المسند به پشتیبانی سعودی ها و ترکش تحولات انقلابی عربی در دوحه است./16