مسکو- باکو از مناسبات راهبردی تا کرملین گریزی

به گزارش ایرنا، مناسبات راهبردی مسکو و باکو در سال های گذشته و پس از اقدام دولت جمهوری آذربایجان در انعقاد قراردادهای چند میلیارد دلاری خرید تجهیزات نظامی از رژیم صهیونیستی و کشورهای غربی بیش از پیش شکننده شد و مسکو با انتقاد از چشم پوشی حکومت باکو از نفوذ روزافزون آمریکا و متحدان اش در منطقه به طور ضمنی نسبت به پیامدهای این رویکرد به 'علی یف' هشدار داد.
کارشناسان مسایل سیاسی با اشاره به روند کاهشی مناسبات مسکو و باکو در سال های اخیر و به ویژه پس از بهره برداری خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به عنوان منبع افزایش درآمدهای نفتی جمهوری آذربایجان و عامل اصلی سیاست های کرملین گریز حکومت باکو، می گویند که در آینده باید منتظر شکاف بیشتر در مناسبات دو کشور همسایه بود.
از این دیدگاه، باکو با در پیش گرفتن حرکت خزنده و گام به گام دوری از مسکو تلاش دارد ضمن نزدیکی به غرب و رژیم صهیونیستی به عامل اصلی پیشبرد سیاست های ضدروسی اردوگاه غربی در منطقه حساس و راهبردی قفقاز جنوبی تبدیل شود؛ رویکردی که می تواند واکنش تند و توبیخی روس ها را به دنبال داشته باشد.
هر چند فاصله گرفتن باکو از کرملین در طول دو دهه پس از فروپاشی شوروی سابق از چشم مقام ها و کارشناسان روس پنهان نمانده است، اما به نظر می رسد که حکومت علی یف در مقطع زمانی کنونی با تکیه بر تحولات پرشتاب منطقه ای و لشکرکشی رسانه ای غرب علیه دولت های مستقل و مخالف با سیاست های مداخله جویانه غربی همچون روسیه می خواهد به سیاست نزدیکی به غرب سرعت بیشتری بدهد.
تعطیلی پایگاه روسی 'گاباله'، باز کردن جای پای قدرت های فرامنطقه ای به پهنه آبی خزر، نظامی گرمی در این دریای بسته و طرح های یکجانبه باکو برای انتقال منابع هیدروکربنی خزر از جمله موضوعات حساس و محل مناقشه در مناسبات رو به تضعیف جمهوری آذربایجان و روسیه در سال های اخیر محسوب می شود که از دید مقام های کرملین بخش عمده آنها در رویکردهای غربگرایانه باکو و تمایل غربی ها برای نفوذ بیشتر در قفقاز ریشه دارد.

** تعطیلی پایگاه نظامی 'گابالا' ، شاخص رقابت نظامی غرب و روسیه در قفقاز
باکو سال گذشته میلادی در اقدامی غافلگیرکننده با افزایش بیش از ۳۰ برابری اجاره بهای پایگاه نظامی روسی 'گابالا' در خاک خود، مسکو را در موضعی قرار داد که به توافق نامه اجاره این پایگاه بر جای مانده از دوران شوروی سابق پایان دهد.
هر چند روس ها با پیش بینی اقدام باکو در این خصوص بلافاصله پایگاه رادای 'آرماویر' در جنوب خاک خود را جایگزین و افتتاح کردند، اما این رویداد یخ روابط مسکو و باکو را بیشتر کرد.
ایستگاه راداری روسی' گابالا' در سال ۱۹۸۵ میلادی به مرحله عملیاتی رسید و برد موثر رادار ایستگاه ۸۰۰۰ کیلومتر می باشد. ایستگاه رادار گابالا، ترکیه، عراق، ایران، هند و تمامی کشورهای خاورمیانه را تحت پوشش داشت و روسها در دوره جنگ سرد از این ایستگاه نه تنها می توانستند به این سرزمین ها موشک پرتاب کنند، بلکه قادر بودند خط سیر آنها را نیز دنبال کنند.
سال گذشته میلادی قرارداد ده ساله اجاره ایستگاه راداری گابالا با اجاره بهای سالانه هفت میلیون دلار به پایان رسید، اما مقام های دولتی باکو در اقدامی غافلگیرکننده اجاره بهای پایگاه را به ۳۰۰ میلیون دلار در سال افزایش دادند که شوکی در همکاری های فنی -نظامی دو طرف محسوب می شد.
وزارت دفاع روسیه در واکنش به این درخواست، اجاره بهای درخواستی آذری ها برای ایستگاه 'گابالا' را غیرمعقول خواند و اعلام کرد که بخش خصوصی می تواند با صرف این میزان اعتبار دو ایستگاه راداری جدید بسازد.
'ولادیمیر یفسیف' تحلیلگر روس در این باره می گوید: اجاره بهای ۳۰۰ میلیون دلاری برای ایستگاه راداری قدیمی 'گابالا' بیش از اندازه غیرواقعی می باشد. هر چند این رقم تقریبا برابر با اجاره بهایی است که ایالات متحده آمریکا به قرقیزستان در ازای مرکز حمل و نقل ترانزیتی در پایگاه ' ماناس' می پردازد، اما این دو تاسیسات به هیچ وجه با یکدیگر قابل مقایسه نیستند.
یفسییف اظهار داشت: ظاهرا طرف آذربایجانی فکر می کند که برای روسیه حفظ ایستگاه رادار گابالا از نقطه نظر نظامی بسیار مهم می باشد، اما واقعیت این است که مسکو ساخت ایستگاه رادار در آرماویر واقع در جنوب این کشور را به اتمام رسانده است.
رادیو دولتی 'صدای روسیه' نیز در گزارشی در این باره با اشاره به سوء استفاده باکو از موضوع اجاره ایستگاه راداری 'گابالا' و کوتاه نیامدن روس ها در این زمینه اعلام کرد وزارت دفاع روسیه قصد دارد تا سال ۲۰۲۰ میلادی ایستگاه های جدید راداری با کارایی بالا را جایگزین تمامی ایستگاه های راداری بر جای مانده از دوران شوروی سابق برای رهگیری و پرتاب موشک های دوربرد نماید.
در گزارش 'صدای روسیه' گفته شد: برخی از کارشناسان رفتار باکو را با افزایش تاثیر آمریکا بر آذربایجان مرتبط می دانند. در حال حاضر در منطقه دریای مدیترانه، گروه های بزرگی از ناوهای جنگی آمریکایی مستقر شده اند و واضح است که ایستگاه رادار گابالا با امکان پرتاب موشک و ضد موشک در این زمینه یک مزاحم جدی برای غربی ها تلقی می شود.
تحلیلگران مسایل سیاسی با اشاره به این نکته که ایستگاه راداری 'گابالا' در سال ۲۰۰۷ میلادی به عنوان یک جایگزین برای استقرار سیستم دفاع ضد موشکی آمریکا در اروپا، پیشنهاد و از سوی غرب رد شد، می گویند با خروج روس ها از این ایستگاه، امکان بکارگیری توسط ناتو آن به طور خودکار فراهم شد.
'سرگئی لاوروف' وزیر امور خارجه روسیه با یادآوری پیشنهاد مسکو به واشنگتن در آن زمان به طور ضمنی از توطئه آمریکا و متحدان اش برای گسترش نفوذ خود در منطقه قفقاز و بیرون راندن روس ها از آنجا سخن می گوید.
لاوروف در این ارتباط گفت: 'این پیشنهاد به جورج بوش نیز ارایه شده بود، اما به هیچ وجه بر برنامه استقرار بخش سوم سپر دفاع موشکی جهانشمول آمریکا که از طرف روسیه غیرقابل قبول می باشد، تاثیری نداشت'.

** طرح های یکجانبه باکو برای انتقال انرژی خزر و عصبانیت مسکو
بدیهی است که تنش در محور مناسبات باکو و روسیه در راستای ایفای نقش عاملیت غرب توسط جمهوری آذربایجان در سال های گذشته محدود به مساله خروج نظامی روس ها از منطقه قفقاز جنوبی نبوده است و باکو با آگاهی از اهمیت روزافزون ذخایر هیدروکربنی دریای خزر و چشم طمع غرب به آن برای بهره گرفتن از این شاخص مهم در معادله روابط با کشورهای پیرامونی و جهان خارج تلاش کرده است.
نخستین نماد آشکار این سیاست که با هم افزایی ترکیه و گرجستان به عنوان متحدان غرب در منطقه قفقاز و خاورمیانه عملیاتی شد، افتتاح خط لوله باکو-تفلیس-جیهان بود که با سرمایه گذاری هنگفت شرکت های نفتی غربی و با هدف چندوجهی دستیابی به ذخایر خزر و مقدمه چینی برای حضور آتی همه جانبه خود در این پهنه آبی حیاتی صورت گرفت.
اجرای این طرح انرژی در آن سال ها انتقاد گروه های طرفدار زیست محیطی در جهان، کشورهای همسایه جمهوری آذربایجان و کارشناسان مسایل اقتصادی و سیاسی را به دنبال داشت و همه آنها با اشاره به وجود گزینه های بسیار ارزان قیمت تر انتقال انرژی به اروپا در منطقه، مشارکت بالای غرب در احداث و بهره برداری از خط لوله باکو-تفلیس-جیهان را اقدامی سیاسی و مغرضانه خواندند.
طرح خط لوله گاز 'ترانس خزر' به عنوان ابتکار یکسویه باکو برای سرازیر کردن ذخایر انرژی خزر به کشورهای غربی اروپایی از دیگر موضوعاتی است که در سال های اخیر به چالشی در مناسبات روسیه و آذربایجان تبدیل شده است.
رادیو دولتی 'صدای روسیه' در گزارشی با اشاره به مشکلات فراوان پیش روی اجرای طرح ساخت خطوط لوله گاز 'ترانس خزر' از نهایی نشدن علاقه مندی ترکمنستان برای پیوستن به این طرح، تامین گاز مورد نیاز لوله، نهایی نشدن وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر و تامین مالی آن به عنوان برخی از چالش های این طرح یاد کرد.
'دنیس بوریسوف' تحلیلگر 'نوموس بانک' روسیه در خصوص می گوید: لاینحل ماندن تعیین وضعیت رژیم حقوقی دریای خزر، اجرای این پروژه را مشکل می کند.
بوریسوف افزود: علاوه بر آذربایجان و ترکمنستان به عنوان مجریان بالقوه طرح 'ترانس خزر' کشورهای دیگر حاشیه خزر متشکل از روسیه، ایران، قزاقستان نیز باید در این باره ابراز نظر کنند.
'سرگی آگیبالوف' رییس بخش اقتصاد انستیتوانرژی روسیه نیز در این باره اظهار داشت: تصور آغاز کارهای ساخت این خط لوله بدون جلب موافقت کشورهای کلیدی حاشیه خزر متشکل از روسیه، ایران و قزاقستان دشوار و در عمل غیرممکن است.
'آگیبالوف' با بیان این که به احتمال زیاد این گامی تحریک آمیز است، افزود: یکی دیگر از مسائلی که پروژه ترانس خزر با آن روبروست، پر کردن خط لوله گاز می باشد. ظرفیت خط لوله حدود ۳۰ میلیارد مترمکعب گاز در سال است که از این مقدار ۱۰ میلیارد مترمکعب توسط آذربایجان و ۲۰ میلیارد دیگر باید از طرف ترکمنستان تأمین شود، اما عشق آباد در حال حاضر قراردادهایی در زمینه تحویل گاز به روسیه و چین دارد.
وی ادامه داد: علاوه بر آن کارشناسان محیط زیست نیز مخالف جدی احداث این خط لوله بر بستر دریای خزر هستند.

** موج سواری باکو بر تحولات منطقه ای
تحلیلگران روس با اشاره به بهم پیوستگی عمیق رویدادهای جهان معاصر در مناطق مختلف می گویند که افزایش تنش ها در خاورمیانه، شکاف های عمیق در منطقه ای دشوار را یاد آوری می کند؛ منطقه ای که به طور مستقیم به مناطق خطرناک دیگریعنی قفقاز جنوبی وابسته است.
از این دیدگاه تحولات جاری کشورهای عربی منطقه خاورمیانه در قالب تئوری 'هرج و مرج مدیریت شده' اردوگاه غربی- عربی می تواند به منطقه راهبردی قفقاز نیز هدایت شود.
'ولادیمیر یفسیف' رییس مرکز تحقیقات سیاسی- اجتماعی روسیه در این باره می گوید: هر چند فعلا زود است که در خصوص شکاف در منطقه قفقاز صحبت شود، اما بدون شک ما شاهد تاثیرات نیروهای چندگانه در سیاست قفقاز هستیم که آنها را به اجبار به سمت تشکیل اتحادهای گوناگون می کشاند.
یفسییف افزود: نباید از این واقعیت نیز غافل شد که سیاست منطقه ای هر یک از دولت های قفقاز جنوبی چندمتغیری است که در چارچوب ارتباطات دو و چند جانبه آنها با روسیه ،آمریکا، ایران و ترکیه منعکس می شود.
کارشناس شناخته شده روس معتقد است که هر گونه اتفاق پیش بینی نشده ای در خاورمیانه می تواند مکانیزم درگیری در قفقاز را به راه اندازد.
یفسییف اضافه کرد: به طور نمونه آمریکا و اسرائیل آشکارا سعی دارند از آذربایجان و گرجستان در طرح های خود برای درگیری با کشورهای مجاور آنها سوءاستفاده کنند. علاوه براین اگر در جایی اولین گلوله شلیک شود تمام منطقه منفجر خواهد شد. اکنون بر سیاست مداران واجب است که خونسرد و خویشتن دار باشند.

** نظامی گری باکو در دریای خزر و نگرانی روسیه
یکی دیگر از چالش های موجود در روابط واگرایانه باکو-مسکو، رویکردهای نظامی جمهوری آذربایجان و افزایش سرسام آور خریدهای نظامی این کشور از رژیم صهیونیستی و غرب است که به دغدغه ای برای کشورهای همسایه آن تبدیل شده است.
تحلیلگران مسایل نظامی با اشاره به شکنندگی حاکم بر ثبات و امنیت جاری منطقه قفقاز می گویند که نظامی گری باکو با تکیه بر درآمدهای هنگفت نفتی می توند موازانه نسبی قوا در این منطقه را که عامل اصلی ثبات نسبی حاکم بر آن است، برهم بریزد و زمینه ساز حضور بیگانگان در پهنه آبی خزر و کشورهای پیرامونی آن شود.
در راستای این رویکرد بود که جمهوری آذربایجان ۱۲ تا ۱۸ آوریل امسال رزمایشی با هدف اعلام شده 'سازمان دادن امور دفاعی هنگام بروز خطر برای سکو های نفت و گاز و عملیات امداد و نجات' در خزر برگزار کرد که در آن ۱۲۰۰ نفر پرسنل نظامی و ۲۱ کشتی و ۲۰ ناوجنگی سریع و قایق های گارد ساحلی شرکت کردند.
هر چند کشورهای ساحلی خزر بر این عقیده اند که هر کشوری حق دارد چنین رزمایش هایی برگزار کند، ولی ناظران مستقل می گویند انجام چنین اقدامات تحریک آمیزی در شرایط نهایی نشدن رژیم حقوقی جدید دریای خزر نشانه خوبی نیست.
'ولادیمیر ساژین' کارشناس انستیتو شرق شناسی روسیه می گوید: فعالیت های شدید نظامی کشورهای حاشیه خزر در شرایط حل نشدن رژیم حقوقی آن می تواند زمینه ساز بروز مشکلات جدی در این پهنه آبی باشد.
رسانه های خبری روسیه در این راستا با انتقاد از رویکردهای یکجانبه باکو در نظامی کردن پهنه آبی خزر و کشاندن پای کشورهای فرامنطقه ای به این منطقه حساس از مشارکت فعالانه آمریکا و رژیم صهیونستی در تجهیز جمهوری آذربایجان به سامانه های موشکی دریا پایه ،هواپیماهای بدون سرنشین و دسته های نظامی دریایی در قالب امضای قرارداد ۶/۱ میلیارد دلاری میان باکو و تل آویو به عنوان نمادهای مداخله نیروهای خارجی در پهنه خزر یاد می کنند.
رسانه های خبری روسی با تاکید بر مخالفت قاطع مسکو با سیاست های تشنج آفرین باکو در پهنه آبی خزر و رویکردهای غیردوستانه جمهوری آذربایجان در کشاندن پای کشورهای فرامنطقه ای به این پهنه آبی فاش کردند که رژیم صهیونیستی در سال ۲۰۱۱ کارخانه تولید هواپیما های بدون سرنشین را در جمهوری آذربایجان ساخت.
بنا بر گزارش این رسانه ها، هواپیماهای تولیدی این کارخانه در زمان حاضر با مساعدت و مشارکت کارشناسان صهیونیست مشغول انجام فعالیت های نظارت و شناسایی بر فراز خزر در نزدیکی منابع نفت مورد اختلاف کشورهای ساحلی هستند.
'یوری بوندار' محقق نظامی انستیتو شرق شناسی روسیه معتقد است: علت تشدید نظامیگری جمهوری آذربایجان، کمک های اضافی اسراییل و آمریکا به باکو است.
'بوندار' می گوید: تشدید مبارزه بخاطر منابع نفت و گاز در دریای خزر در مقطع کنونی بصورت پنهانی جریان دارد، اما روز بروز آشکارتر می شود.چشم انداز مثبت نیست، به ویژه اینکه بنا به برخی داده ها ذخایر نفت و گاز خزر سومین در جهان است.
بدیهی است اقدامات یکجانبه باکو در پهنه آبی خزر، واکنش کشورهای ساحلی این دریا به ویژه روسیه را برانگیخته است، به طوری که 'سرگئی لاوروف' وزیر امور خارجه روسیه در سخنرانی اخیر خود در دانشگاه دولتی ایروان در این باره هشدار داد و گفت: روسیه معتقد است تصمیم گیری در خصوص موقعیت حقوقی دریای خزر بدون در نظر داشتن دیدگاه کشورهای ساحلی قابل قبول نیست.
لاوروف اظهار داشت: تصمیماتی که بدون در نظر داشتن دیدگاه تمام کشورهای حاشیه خزر در خصوص چگونگی بهره برداری از این دریا توسط اتحادیه اروپا در فاصله دوری از خزر گرفته می شود، غیر قابل قبول است.
مسکو بر این باور است که موقعیت حقوقی دریای خزر در گذشته بر اساس قرارداد سال های ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ میلادی میان شوروری سابق و ایران تنظیم می شد و پس از فروپاشی شوروی نیز مذاکرات برای تعیین موقعیت حقوقی جدید این پهنه آبی آغاز شده است که همچنان ادامه داد.

**نتیجه گیری
مجموعه این اتفاقات در مناسبات مسکو و باکو در یک سال اخیر موجب شد که کارشناسان از تشدید تنش ها در روابط دو طرف سخن بگویند و از تغییر موازنه در محور مسکو - باکو به نفع باکو- غرب خبر دهند.
از طرف دیگر مقام های باکو با آگاهی از نقش و جایگاه تاثیرگذار روسیه در معادلات منطقه ای و بین المللی و آسیب پذیری و شکنندگی جمهوری آذربایجان در برابر هر گونه تحول و بی ثباتی احتمالی در سطح داخلی و منطقه ای تلاش می کنند از تشدید جو منفی علیه کشور خود در فضای روسیه بکاهند.
با این نگاه بود که 'المار محمدیاروف' وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان اواخر هفته گذشته برای انجام دیدار دو روزه رسمی وارد مسکو شد.
هر چند در ملاقات های 'محمدیاروف' با سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه مسایل دوجانبه، منطقه ای و بین المللی مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت، کارشناسان معتقدند که هدف اصلی سفر محمدیاروف، کاستن از سطح احساسات منفی در فضای اطلاعاتی پیرامون روابط روسی – آذربایجانی است که به تازگی تشدید شده است.
'ماریا زاخاروا' معاون اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت امور خارجه روسیه معتقد است که مسایل مربوط به حل و فصل اوضاع قره باغ یکی از مهم ترین حلقه اتصال در روابط دو کشور است.
' آلکسی ولاسوف' مدیر مرکز تحلیلی 'شمال –جنوب' می گوید: اگر چارچوب های وسیع تر روابط میان مسکو و باکو در نظر گرفته شود، باید گفت که باکو هنوز درباره چگونگی برقراری روابط با بازیگران خارجی در مرحله انتخابات ریاست جمهوری تصمیم نهایی نگرفته است.
ولاسوف به نزاویسیمایا گازتا گفت: در حال حاضر روابط باکو همزمان در چند محور متشکل از سازمان امنیت و همکاری اروپا، ایران و ایالات متحده با تنش هایی همراه است.
در نهایت می توان گفت که محور مناسبات باکو-مسکو در سال های اخیر تحت تاثیر عوامل چندمتغیری همچون تلاش آذربایجان برای بیرون رفتن از سیطره تاریخی روسها، تشدید رویکردهای غربگرایانه باکو و تلاش مقام های آذری برای بهره برداری یکجانبه بیشتر از ذخایر عظیم هیدروکربنی خزر با محور پیشبرد سیاست های نظامی محور متکی بر غرب، دستخوش فرودی تایخی بوده است که با توجه به چشم انداز تحولات منطقه ای و بین المللی می تواند در آینده تشدید شود.