نگاهی از درون به مذاکرات «آلماتی ۲»

 حسن بهشتی پور*
شرق: از دید ایران پیشنهاد آلماتی۱ باید دارای چارچوب و متوازن شود. مروری اجمالی و دقیق برکلیدی ترین کدهای راهبردی که دو طرف در روز اول مذاکرات آلماتی ۲ بر آن تاکید کرده اند می تواند مشخص کند که مشکل پیشرفت مذاکرات میان ایران و 1+5 دقیقا کجاست.  «سعید جلیلی» رییس هیات مذاکره کننده ایران روز پنجشنبه در دانشگاه فارابی آلماتی اعلام کرد کلید حرکت مذاکرات رو به جلو یک کلمه است و آن هم اینکه 1+5 صریحا بگوید حق غنی سازی ایران را قبول دارد. روز بعد، علی باقری در جمع خبرنگاران به چهار نکته مهم اشاره کرد:
۱- اینکه ایران در مذاکرات آلماتی ۲ طرح جدیدی ارایه کرده که چارچوب پیشنهاد مسکو در آن حفظ شده است.
۲- در طرح ایران چگونگی آغاز و انجام مذاکرات و مسیری که باید بین این دو طی شود تشریح شده است.
۳ - ایران ایده ای عملیاتی برای اجرای طرح مسکو در قالب گام های کوچک ارایه کرده است.
۴- ایران برداشتن گام های اعتمادساز را بخشی از یک طرح جامع برای حل مساله می داند نه جدای از آن یا به موازات آن.
از طرف مقابل، دیپلمات های گروه 1+5 عمدتا بر دو نکته تاکید کردند:
نکته اول اینکه «مایکل مان»، سخنگوی «کاترین اشتون» گفت که گروه 1+5 انتظار دارد ایران در این دور از مذاکرات پاسخی ملموس و روشن به پیشنهاد ارایه شده در مذاکرات آلماتی ۱ بدهد. اما دیپلمات های غربی تا غروب روز جمعه دایما به رسانه های غربی گفته اند که ایران هنوز پاسخی با آن درجه از صراحت که آنها انتظار دارند به پیشنهاد آنها نداده است. دومین نکته هم اینکه دیپلمات های ناشناس غربی تاکید کردند که ایران مجددا پیشنهادهای مسکو را در آلماتی تکرار کرده و این برای آنها ناامید کننده بوده است. این کدها را یک بار دیگر مرور کنید. حالا باید به این سوال جواب داد که ماجرا دقیقا چیست و اختلاف کجاست؟  صورت مساله این است: گروه 1+5 در آلماتی ۱ پیشنهادی به ایران ارایه کرده است که ناظر به نگرانی های فوری اعضای این گروه، به ویژه آمریکا، درباره تحولات فنی رخ داده در تاسیسات «فردو» و موضوع انباشت مواد و غنی سازی ۲۰ درصد است. این گروه، ذیل پیشنهاد «کاهش آمادگی فردو» خواستار آن شده است که ایران بدون تعطیل کردن فردو، اقدامات فنی در آن انجام دهد که نگرانی فوری غرب از ناحیه این تاسیسات رفع شود. از جمله این اقدامات تعلیق غنی سازی اورانیوم در این تاسیسات است. در مقابل این گروه برای اولین بار اعلام کرده است که حاضر است بخش هایی از تحریم های یک جانبه اعمال شده علیه ایران در حوزه های پتروشیمی و طلا را تعلیق کند.  ایران پیشنهاد آلماتی۱ را رد نکرد. اگر به بیانیه پایانی ایران که پس از مذاکرات آلماتی ۱ صادر شد، مراجعه شود، روشن می شود که ایران تاکید کرده است که این پیشنهاد را تا آنجا که به معنای نزدیک شدن جزیی 1+5 به دیدگاه های ایران است، مثبت تلقی می کند ولی عقیده دارد هنوز مسیری طولانی تا رسیدن به نتیجه نهایی باید طی شود. اگر دقیق باشیم، در واقع ایران پیشنهاد آلماتی ۱ را رد نکرد، بلکه دو دسته سوال درباره آن مطرح کرد: ۱- این پیشنهاد در چه چارچوبی مطرح شده است؟ ۲- آیا این پیشنهاد متوازن است؟ بنابراین دو مساله چارچوب و توازن، مهم ترین مسایلی است که ایران در مذاکرات دیروز، درباره پیشنهاد آلماتی۱ مدنظر داشته است.
مقصود از مساله چارچوب چیست؟ مقصود این است که پیشنهاد آلماتی صرفا ناظر به یک بخش از برنامه هسته ای ایران است، یعنی بخشی که در فردو قرار دارد و آمریکا ادعا می کند از بابت آن نگرانی فوری دارد. سوال ایران این است که اگر پیشنهاد آلماتی را یک گام از سلسله گام ها در نظر بگیریم، گام های بعدی چیست؟ فرض کنیم درباره پیشنهاد آلماتی توافقی حاصل شد.
سوال ایران این است که آیا قرار است غربی ها بعد از آنکه نگرانی شان درباره «فردو» رفع شد، سراغ دیگر تاسیسات ایران به ویژه غنی سازی پنج درصد در نطنز بروند؟ علاوه براین آلماتی تنها لغو چند مورد از تحریم ها را که اتفاقا از دید ایران خیلی هم مهم نیست پیشنهاد می دهد. سوال ایران این است که غرب قرار است لغو بقیه تحریم ها را به انجام چه اقدامی از جانب ایران مشروط کند؟ اگر قرار باشد ایران در گام اول بخش های مهمی از برنامه هسته ای خود را روی میز بگذارد در حالی که بخش عمده تحریم ها در این گام لغو نمی شود، آیا عملا دست خود را برای چانه زنی های ییشتر در گام های بعدی خالی نکرده است؟ این سوالات در کنار اعلام صریح مقام های غربی پس از مذاکرات آلماتی ۱ مبنی بر اینکه پس از «فردو»، سراغ نطنز و اراک خواهند رفت و تحریم بانکی و نفتی را به منظور چانه زنی در آن مقطع نگه داشته اند، ظاهرا ایران را مصمم کرده است که تکلیف چارچوب مذاکرات، همین ابتدای کار باید روشن شود. این دقیقا به این معناست که غرب باید تکلیف این موضوع را روشن کند که وقتی مساله ۲۰ درصد حل شد، مساله پنج درصد پذیرفته شده خواهد بود یا نه؟ در حالی که غرب در این باره سکوت کرده و حتی از اعتراف زبانی به حق غنی سازی پنج درصدی ایران طفره می رود، به نظر از دید ایران معامله درباره غنی سازی ۲۰ درصد صرفا افتادن در یک دام است.
جمله جلیلی مبنی بر اینکه اعتراف غربی ها به حق غنی سازی ایران کلمه ای است که می تواند راه مذاکرات را به جلو باز کند دقیقا اشاره به این مساله است که پیشنهاد آلماتی در کدام چارچوب قرار دارد. اگر پیشنهاد آلماتی بخشی از چارچوبی است که در انتهای آن تحریم ها لغو می شود و حق غنی سازی پنج درصدی ایران به رسمیت شناخته می شود آن وقت به طور جدی قابل بررسی است اما اگر این پیشنهاد بخشی از چارچوبی است که می خواهد داشته های ارزشمند ایران را با امتیازهای دارای ارزش متوسط مبادله کند و دست تهران را برای مراحل بعدی چالش هسته ای خالی کند، آن وقت از نظر ایران چنین پیشنهادی قابل بررسی نخواهد بود.
این موضعی است که ظاهرا غربی ها را گیر انداخته است چرا که آنها نه مایلند و نه آمادگی دارند که درباره یک چارچوب «جامع» که از همین ابتدای کار، ابتدا تا انتهای فرآیند را روشن کند، مذاکره کنند. ایران این موضوع را درک می کند که ممکن است به دلایل متعدد که در اینجا جای پرداختن به آن نیست، غربی ها آمادگی بحث درباره گام های بعدی را نداشته باشند. از دید ایران این مساله اگرچه بسیار مهم است ولی به معنای بن بست در مذاکرات نیست. غرب می تواند صریحا بگوید که آماده انجام یک بحث «جامع» نیست و فقط روی «گام اول» فکر کرده است. از دید ایران این ایرادی ندارد ولی وقتی بنا باشد درباره «گام اول» بدون روشن شدن گام های بعدی مذاکره شود آن وقت شکل این مذاکره نمی تواند آن طوری باشد که در پیشنهاد آلماتی ۱ مطرح شده است.
اینجاست که پای مساله دوم به میان می آید یعنی مساله «توازن». ایران معتقد است اساسا در کل فرآیند داده و ستانده های هرگونه طرح مذاکراتی باید «متوازن» باشد یعنی ارزش آنچه از ایران خواسته می شود باید با ارزش آنچه به ایران داده می شود برابر باشد. به ویژه اگر تکلیف گام های بعدی روشن نباشد و مذاکرات صرفا بر گام اول متمرکز شود، آن وقت مساله توازن داده و ستانده های دو طرف در گام اول اهمیت بیشتری پیدا می کند. علت اصلی این امر، آن است که اگر ایران یک پیشنهاد نامتوازن را در گام اول بپذیرد، نگرانی های فوری طرف مقابل را رفع می کند ولی نگرانی های فوری خودش رفع نمی شود. به تعبیر صریح تر، اگر ایران موضوع ۲۰ درصد و «فردو» را هم وزن لغو تحریم طلا و پتروشیمی بداند، آن وقت تحریم نفتی و بانکی را که مسایلی بسیار جدی تر است، باید هم وزن چه چیزی فرض کند؟
به نظر می رسد، دید ایران این است که برای اینکه بتواند قدرت مذاکراتی خود را در آینده حفظ کند باید گام های درخواستی پیشنهاد آلماتی تغییر کرده و به اصطلاح متوازن شود. این متوازن سازی می تواند به دو شکل انجام شود. اگر غرب همچنان همان خواسته های خود در پیشنهاد آلماتی را حفظ کند، آن وقت باید ما به ازایی را که ارایه می دهد از تعلیق تحریم طلا و پتروشیمی بسیار بالاتر ببرد. از دید ایران و مطابق طرحی که ایران در مسکو پیشنهاد کرده مابه ازای تعلیق غنی سازی ۲۰ درصد لغو همه تحریم های یک جانبه است نه لغو گوشه ای از آن. شکل دوم متوازن سازی هم این است که غرب نخواهد مابه ازای بیشتری به ایران بپردازد و آمادگی لغو همه تحریم های یک جانبه را نداشته باشد. آن وقت اتفاقی که باید بیفتد این است که باید درخواست های خود را کم کند. ایران ایده هایی در این باره دارد که اگر غرب نخواهد تحریم بیشتری را لغو کند و فقط روی تعلیق تحریم طلا و پتروشیمی جمع بندی کرده باشد، آن وقت چه چیزهایی از جانب ایران قابل ارایه است که هم وزن این دو باشد و در مذاکرات آلماتی ۲ ارایه کرده است.
بنابراین، به طور کاملا خلاصه مساله این است که از دید ایران پیشنهاد آلماتی ۱ باید چارچوب بندی و متوازن شود. ایران به نوبه خود این کار را انجام داده و با مندرج کردن پیشنهاد آلماتی ۱ درون پیشنهاد مسکو هم چارچوب آن را مشخص کرده و هم الگویی برای متوزان سازی آن پیشنهاد کرده است. حالا این دیگر به غرب بستگی دارد که انعطاف مذاکراتی لازم را داشته باشد یا نه؟

*کارشناس سیاست خارجی