اوباما در پنتاگون: تحلیل تحرک ژئوپلیتیکی امریکا

اوباما در 5 ژانویه به ساختمان پنتاگون رفت و در آن جا از برنامه جدید دفاعی امریکا سخن گفت و تغییر نگرش و تحول مفهومی امریکا در مورد استراتژی بین المللی را در قالب کاهش نفرات و بودجه های نظامی ایالات متحده مطرح کرد. سخنان او و سخنان پانه تا وزیر دفاع امریکا در معرفی استراتژی نوین دفاعی امریکا مورد توجه محافل استراتژیک در سطح بین المللی قرار گرفت و بحث های گوناگونی پیرامون این گزارش و سخنان این دو فرد یعنی رئیس جمهور و وزیر دفاع مطرح شد.چگونه می توان نگرش جدید دفاعی امریکا را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و ماهیت برنامه های جدید چه تفاوتی با گذشته دارد؟ در پاسخ به این سوال، ابتدا باید از مختصات و شرایط خاص طرح این دیدگاه ها سخن گفت. سپس باید به محتوای برنامه جدید پرداخت و سرانجام معنا و مفهوم این تحول را از نظر ژئوپلیتیکی مد نظر قرار داد. 

مختصات و فضا

اوباما و پانه تا در شرایط خاصی از برنامه نوین دفاعی امریکا سخن می گویند که با چند ویژگی شناخته می شود. ویژگی اول، فشارهای مطرح شده از طرف کنگره امریکا برای کاهش کسری بودجه و کاهش هزینه های دولت است. این فشار بسیار قابل توجه است و دولت مجبور به کم کردن کسری های تجمیع شده بودجه ای است و کنگره امریکا در این زمینه مقررات مشخصی را تدوین کرده است. از طرف دیگر یکی از ویژگی های شرایط جدید و مختصات فضایی مسائل مربوط به جنگ امریکا در افغانستان و عراق است و خروج غالب نیروهای امریکایی از عراق و کم شدن نیروهای امریکایی در افغانستان که جزء تعهدات و قول های انتخاباتی اوباما بود شرایط ویژه ای را فراهم کرده که باید در این فضا مد نظر قرار گیرد. مسئله دیگر قابل توجه شرایط انتخاباتی است و در این مقطع باید هر اقدام رئیس جمهور را از زاویه انتخاباتی مد نظر قرار گیرد و رئیس جمهور باید در اقدامات خود تعادلی بین گرایش های مختلف با نگاه به برگزیده شدن احتمالی ایجاد کند. در حال حاضر فشارهای زیادی بر اوباما است که از نظر نظامی به اندازه کافی توجه نداشته و معمولا یکی از نقاط مشترک و تکراری سخنان کاندیداهای حزب مخالف در این مرحله مقدماتی، عدم توجه کافی اوباما به وضعیت نظامی و سربازان امریکایی است.

در کنار این پدیده ها، تغییر شرایط بین المللی و دگرگونی های ژئوپلیتیک نیز باید مد نظر قرار گیرد. مجموعه این شرایط در ارائه دیدگاه های جدید امریکا موثر است که از طرفی می توان گفت ادامه و تداوم روش های پیشین با اندکی تعدیل و تغییر است. اما هر چه که هست برای فهم محتوای سخنان و برنامه های دفاعی امریکا،‌ دقت به این مختصات زمانی، شرایط بین المللی و ویژگی های بوروکراتیک حائز اهمیت است.

 محتوا و ماهیت برنامه ها

هیچ کدام از این دو نفر یعنی پانه تا و اوباما به طور دقیق جزئیات روشن و ریزی را از تغییرات دفاعی امریکا مطرح نکرده اند اما در عین حال سه ویژگی از نظر محتوایی قابل توجه و دقت است.

1.              مسئله بودجه و هزینه ها؛‌ این ها اعلام کردند که طی ده سال چهارصد و پنجاه میلیارد دلار از بودجه نظامی امریکا کاهش پیدا می کند. این کاهش قاعدتا به صورت تدریجی انجام خواهد گرفت. به علاوه تعداد نیروهای ارتش امریکا از 570 هزار نفر به 490 هزار نفر تقلیل پیدا خواهد کرد و این ها در مجموع صرفه جویی بودجه ای را به همراه می آورد.

2.              مسئله کاراتر شدن ارتش امریکا و تاکید بیشتر بر مسائل تکنولوژیک در آمادگی های نظامی به این صورت که امریکا بر اساس اعلام این دو نفر توجه ویژه ای به کارایی نیروهای مسلح خود خواهد کرد به گونه ای که کاهش بودجه و پرسنل در محصول نهایی ارتش امریکا تغییر عمده ای را ایجاد نخواهد کرد.

3.              تغییر مرکز ثقل ژئواستراتژیکی امریکا به قاره آسیا است. این به آن معنی نیست که امریکا قبلا به آسیا بی توجه بوده ولی به طور صریحی در برنامه نوین دفاعی و امنیت به آسیا و مخصوصا مهار چین تکیه شده است. به علاوه به مسئله ایران هم به عنوان تهدید که در غرب آسیا قرار دارد، توجه شده است. مجموع توجه به چین و ایران در شرق و غرب آسیا، هرچند با دلایل مختلف و تفاوت در ماهیت روابط با امریکا، نشان می دهد که امریکا در دهه های آینده نه تنها یک قدرت آسیایی خواهد بود، بلکه صحنه اکثر رقابت های استراتژیک خود را آسیا خواهد دید و لذا تمرکز نظامی ویژه ای در این منطقه، مخصوصا در رابطه با چین انجام خواهد داد.

اما معنا و مفهوم این محتوا چیست؟

 معنا و مفهوم

از نظر معنایی باید اولا گفت که مفهوم شکل دهنده به این نگرش نوین ژئوپلیتیکی، مفهومی دائمی و جا افتاده در تفکرات سیاست خارجی و امنیت بین المللی امریکا است و آن حفظ و تداوم رهبری جهانی است. به اعتباری امریکا در پی حفظ رهبری جهانی است و این گونه می اندیشد که برای حفظ رهبری جهانی خود باید به تغییراتی از نظر تکنولوژیک در ارتش و از نظر تمرکز ژئوپلیتیکی دست زند.

نکته دوم این است که این برنامه جدید دفاعی امریکا نوعی دستورالعمل ژئوپلیتیکی است. در دوران بعد از جنگ سرد در محافل مختلف علمی با طرح بحث جهانی شد،‌ برخی بر این باور بودند که ژئوپلیتیک اهمیت خود را از دست داده ولی بعد از خوش بینی اولیه به در هم شکستن مرزهای جغرافیایی و کاهش زیاد فاکتور جغرافیایی در منازعات بین المللی،‌ برنامه نوین دفاعی امریکا نشان دهنده نوعی بازگشت ژئوپلیتیک به عرصه تفکرات استراتژیک است و تمرکز بر آسیا نوعی دستور العمل ژئوپلیتیکی است به این معنا که حوزه عرصه عملیات نظامی در این منطقه قلمداد می شود و این تفاوت دارد با نگرش های ژئوپلیتیکی پیشین که مخصوصا در دوران جنگ سرد اروپا و تا حدودی خالیج فارس را منطقه اصلی ژئوپلیتیکی می دید. فی الواقع اهمیت ژئوپلیتیک خلیج فارس بر جای خود مانده اما برآمدن ژئوپلیتیک نوین آسیایی در نگرش جهانی امریکا حائز اهمیت است.

سرانجام نکته سوم این است که اهمیت پنتاگون و نهادهای نظامی امریکا، بدون فهم جایگاه پنتاگون و نوین سازی ارتش امریکا و نیز عنصر نظامی گری و میلیتاریسم سیاست های خارجی امریکا قابل درک نیست و همراهی، هم پوشانی و توام بودن سیاست خارجی و سیاست نظامی امریکا، در هرگونه تجزیه و تحلیل باید مد نظر قرار گیرد. به عبارت دیگر بدون فهم چارچوب های نگرش ژئوپلیتیکی و نظامی امریکا، حرکت های بین المللی امریکا قابل درک نیست و این سند نشان دهنده چارچوب ها است. هرچند که احتیاج به زمان بیشتری است تا مباحث مربوط به آن به صورت دقیق تر و روشن تر معلوم شود.