احمد قوام ؛ تصویر رایج، تصویر واقعی

 

 

آندره مالرو در « ضد خاطرات » می نویسد: « فیل خردمندترین جانوران است، یگانه جانوری است که زندگی های پیشین خود را به یاد می آورد؛ از این رو زمانی دراز آرام می ایستد و دربارۀ گذشته می اندیشد ». این همان حرف است که می گویند تاریخ را از نو باید نوشت و هر نسلی باید تاریخ را ازنگاه خود بنویسد و در گذشتۀ خود درنگ کند.

 

 

زندگینامۀ سیاسی قوام السلطنه، که عنوان « در تیررس حادثه » به خود گرفته است، نمونۀ درخشان نگاه دوباره به تاریخ و درنگ در گذشته است. نگاه دوباره ای که تصویر رایج قوام السلطنه را که مشحون از بدنامی است، به هم می ریزد و او را تا جایگاه بلند و درخور شأن یک سیاستمدار با تدبیر و وطن خواه بر می کشد.

 

 به گمانم مالرو اشتباه می کرد که در همان ضد خاطرات از قول کشیشی نوشت « جان کلام اینجاست که آدم بزرگ وجود ندارد ». خواندن زندگی قوام به ما می گوید هنوز آدم بزرگ وجود دارد. هرچند حرف مالرو هرچه از زمان گفتنش بیشتر گذشته، درست تر به نظر آمده است.

 

کتاب، زندگی احمد قوام را از زمان پیش از مشروطه و زمانی که احمد قوام به عنوان رییس دفتر شاه به انقلابیون خبر می داد که در معرض بازداشت قرار دارند و بهتر است مخفی شوند و نیز از زمانی که فرمان مشروطیت به خط او نوشته شد، آغاز می کند و در حوادث 30 تیر 1331 به پایان می برد. مقطعی که به نوشتۀ دکتر محمد علی موحد در «خواب آشفته نفت » بهتر بود طوری پیش می رفت که قوام بر سر کار می آمد، چون « هر راه حلی برای مسأله نفت در برابر جانشین مصدق می گذاشتند مسلماً از آنچه در آخر کار ایران را مجبور به قبول آن کردند بهتر می بود ».

 

 

 در واقع حرف این است که اگر قوام به جای مصدق می نشست – هرچند تاریخ جای اگر و مگر نیست ولی از اگرهای آن هم به آسانی نمی توان گذشت - بی تردید مسأله نفت چنان حل می شد که کار به کودتای 28 مرداد نمی کشید، جبهۀ ملی از سیاست کنار نمی رفت و تاریخ کشور ما لونی دیگر می یافت.

 

نوشتۀ آقای شوکت، جزئیات زندگی سیاسی قوام را در بر دارد و اطلاعات ذی قیمت و تحلیل ذی قیمت تری از تدبیرهای رئیس دولتی به دست می دهد که چند بار در موج حادثات تاریخ ایران، هدایت کشتی سیاست را بر عهده گرفت و از آن سرفراز بیرون آمد.

 

هنرنمایی قوام در سیاست بسیار است و در هر واقعه، فنی از فنون سیاست را به کار می بندد اما شاهکار او بویژه در دو واقعه برجسته می شود. یکی در جنبش گیلان – دورۀ لنین - که میرزا کوچک خان، جمهوری رشت را برپا کرده بود و چیزی نمانده بود که پاره ای از پیکر میهن بازهم به دست روسها، و این بار به دست کمونیست های روسی کنده شود، و دیگر واقعۀ فرقۀ دمکرات آذربایجان – دورۀ استالین – که عملا آذربایجان را از تن ایران جدا کرده بود.

 

 احمد قوام در هر دو واقعه، پرتو باشکوهی از سیاست به چهرۀ ایران افکند و با روش خردمندانه و بازیهای مدبرانه توانست کشور را نجات دهد. اما بار سوم که نوبت رویارویی با انگلستان بر سر ملی کردن نفت بود، و می توانست یک شاهکار دیگر باشد، فرصت از دست رفت و نیروهای داخلی از دربار گرفته تا جبهۀ ملی و آیت الله کاشانی مانع آن شدند که قوام بار دیگر پا به صحنۀ سیاست بگذارد و مسأله نفت را به نحوی حل کند که کار از رویارویی با شرکت نفت ایران و انگلیس به رویارویی با آمریکا و انگلیس نکشد.

 

در واقع اگر جبهۀ ملی که در آن زمان دولت و مجلس را در اختیار داشت، درایت به خرج می داد و هدایت کشاکش نفت را پس از استعفای مصدق به دست قوام می داد، همچنانکه خود او در بیانیه اش گفته و در کتاب آمده کار به مقابله بین ملت ایران و انگلیس نمی کشید.

 

 اما چنین درایتی به کار گرفته نشد و کسانی که آن روز در مجلس و دولت نشسته بودند، تسلیم جو زمانه شدند و احساسات دن کیشوتی خود را غالب کردند و نسبت به آنیدۀ کشور نگرانی نشان ندادند. گویی آنها می خواستند به نمایندگی از سوی ملت های ستم کشیده، بینی استعمارگران را به خاک بمالند بی آنکه این بیم به خود راه دهند که ممکن است بینی خودشان به خاک مالیده شود.

 

برخلاف آنچه در قضیۀ نفت پیش آمد، حمید شوکت در کتاب خود نشان می دهد که احمد قوام در هر دو واقعۀ تاریخی، - جنبش جنگل و غائلۀ آذربایجان - با تدبیر و خرد کم مانندی به حل مسأله همت گماشت و جریان را به نحوی هم در مذاکرات دو جانبه با مسکو و هم در عرصۀ بین المللی پیش برد که دولت شوروی به رویارویی مستقیم برنخاست و ناگزیر نیروهایش را از ایران خارج کرد و به این ترتیب پشت فرقۀ دمکرات خالی ماند و سر ایران از پیکرش جدا نشد.

 

 او حتا فکر ابطال موافقتنامه ای را که با سادچیکوف، سفیر مسکو بر سر نفت به امضا رسانده بود، کرده بود. موافقتنامه می بایست به تصویب مجلس می رسید تا اعتبار قانونی پیدا کند. قوام از یک سو در مذاکرات خود با مسکو استدلال می کرد تا قوای خارجی در کشور حضور دارد امکان برگزاری انتخابات وجود ندارد و از سوی دیگر از نیروهای مذهبی مدد می گرفت، و پوشیده از آیت الله بروجردی می خواست انتخابات را تحریم کند تا قوای خارجی ناگزیر از ترک ایران شود.

 

 در عین حال زمینه را طوری فراهم کرد که وقتی مجلس تشکیل شد موافقتنامه قوام – سادچیکوف رد شود و مجلس با هر گونه امتیاز نفت – چه شمال و چه جنوب – به مخالفت برخیزد.

 

در قضیه جنگل نیز که قوای شوروی پشت سر میرزا کوچک خان ایستاده بود و جمهوری سوسیالیستی رشت را ایجاد کرده بود، قوام با درایتی مسأله را حل کرد که خوانندۀ امروزی حیران می ماند و از خود می پرسد اگر ما چنان سیاستمدارانی داشتیم چه شد که کارمان به اینجا رسید؟ پاسخ قاعدتا باید در این باشد که محمد رضاشاه که شاهی ضعیف النفس بود، و همه چیز را در ید اختیار خود می خواست و از همه کس واهمه داشت، چنان شرایطی فراهم ساخت که نه فقط امثال قوام از بین بروند، بلکه نظایر آنها هم دیگر بر خاک سیاست ایران نروید.

 

 در واقعۀ سی تیر که مصدق استعفا کرده بود و شاه قوام را مأمور تشکیل کابینه کرد، در واقع تمایلی به آمدن او نداشت و از سر ناگزیری تن به نخست وزیری اش داده بود. شادمانی دربار در شکست قوام، کمتر از مخالفان دیگرش؛ جبهۀ ملی، حزب توده و آیت الله کاشانی، نبود.

 

کنار هم نشاندن این سه رویداد – جنبش جنگل، فرقۀ دمکرات آذربایجان و سی تیر – که استخوان بندی کتاب را تشکیل می دهد، بطور تصادفی نیست چرا که هر سه با زندگی قوام ارتباط تنگاتنگ دارد اما حتا اگر به صورت تصادفی کنار هم گذاشته شده بود، باز هم عبرت آموز بود.

 

قوام چنانکه شوکت تصویر می کند در هر واقعۀ سیاسی، "چشمه" ای از چشمه های سیاسی بازی می کرد و هر بار طرح تازه ای در می افکند. فسوسا که در واقعۀ سی تیر دیگر جناح های سیاسی با عوام زدگی یا با عوام فریبی به خود و ملت بدل زدند و از پیروزی سیاسی او جلوگیری کردند.

 

 با وجود این باید تأکید کرد که همان چند تجربۀ موفق قوام، حکایت از آن دارد که به تعبیر یکی از روزنامه نگاران درجۀ اول، قوام اگر در سی ام تیر دچار شکست سیاسی شد، پیروزی تاریخی به دست آورد.

 

تصویر شوکت از واقعۀ 30 تیر، برگشتگاه تاریخ معاصر را از 28 مرداد به سی تیر برمی گرداند. چرا که زمینۀ هر آنچه در کودتای 28 مرداد از دست رفت، یک سال پیش از آن، در یک ائتلاف نامیمون در سی ام تیر 1331 به دست نیروهای خودی مانند جبهۀ ملی، مصدق، کاشانی، شاه و دربار چیده شده بود.

 

اینکه پس از سی تیر و شکست قوام در به دست گرفتن دولت، با او چه کردند در این مجال نمی گنجد و مجالی درخور بایست تا قلم را در احوال این ملک و ملت بگریانیم. از دروغگویانی که مائیم، از تشخیص هایی که نداریم، از عقده هایی که درون ما را انباشته است، از ناروایی هایی که می توانیم بر رقیبان سیاسی خود وارد آوریم، از مدارایی که در ما نیست و بیش از همه برای اینکه در حوادث سی تیر و پس از آن، ما با یک صحنۀ سیاسی که در آن باید منافع ملی بر همه چیز دیگر چیره باشد رو در رو نیستیم، با نوعی گانگستریسم سیاسی مواجه ایم و با سیاستمدارانی که از آدمیت خود سقوط کرده اند و پهنۀ رقابت سیاسی را با میدان جنگ رستم و افراسیاب اشتباه گرفته اند.

 

واقعۀ سی تیر در یک متن اجتماعی – سیاسی اتفاق می افتد که نیروهای سیاسی اش از درک وضع کشور عاجزند.

 

حزب توده جز اطاعت کورکورانه و گردن نهادن به فرمان شوروی کاری ندارد؛ جبهۀ ملی به پیروی از مد روز، نبرد با استعمار و جنگ با انگلستان را بر کسب منافع ملی ترجیح می دهد؛ شاه و دربار بر عکس، با انگلستان و آمریکا لاس می زنند ولی چنان بازی می کنند که همه را به جان هم بیندازند و آیت الله کاشانی که به نحوی عمل می کند که باید از شاعر مدد گرفت و گفت جایی که دوست دشمن است، هنگام شیون است.

 

مشخصات کتاب

در تیررس حادثه

زندگی سیاسی قوام السلطنه

حمید شوکت

تهران – نشر اختران