ترکیه و ایران رفیق یا رقیب؟

دیپلماسی ایرانی: امریکایی‌ها به چشم سپاس و تقدیر به حزب عدالت و توسعه اسلامی حاکم در ترکیه می‌نگرند برای این که این حزب به رغم انتقادهایی که مخالفان علیهش وارد می‌آورند، به دموکراسی در کشورش احترام گذاشت و از سکولاریسم کشور حمایت کرد و آن را مغایر با دین و تدین ندانست و توانست در تحقق دستاوردهای اقتصادی موفقیت‌های بزرگی کسب کند. کما این که در بعد خارجی نیز به رغم وجود برخی اختلاف‌ها با برخی سیاست‌های عملی به ویژه در مورد درگیری‌های فلسطینی – اسرائیلی از چارچوب کلی استراتژی ترکیه و هم‌پیمانی‌های بین‌المللی‌اش خارج نشد. این را هم می‌دانیم که این اختلاف‌ها موجب نشد که ترکیه روابطش با اسرائیل را قطع کند اگر چه سردی بسیاری در روابط دو طرف به وجود آمده است.

با این حال امریکایی‌ها هم‌زمان معتقدند که یک عقده ویژه‌ای نزد رهبران ترکیه باقی مانده که روز به روز بیشتر هم می‌شود، آن هم تلاش برای عضویت در اتحادیه اروپا است اگرچه هم‌زمان تصمیم گرفتند که به سمت شرق به ویژه جهان اسلام و جهان عرب متمایل شوند. و این شرق در وضعیت فعلی قضایای بسیار خطرناک جهان را در خود جای داده است. ترکیه نیز می‌خواهد نقشی فعال در قضایا و مشکلات فرعی آن داشته باشد. این کار ساده‌ای نیست برای این که ترکیه امکانات ضروری برای رسیدن به آن را ندارد و برای همین نیاز دارد که خود را به عنوان یک کشور اسلامی منطقه‌ای بین‌المللی و داخلی که می خواهد نقشی گسترده‌تر در تحولات پیرامونی‌اش داشته باشد، بازتعریف کند.

قطعا برخی تصمیم‌گیران و چهره‌های متنفذ در حزب حاکم نسبت به برخی خواسته‌ها زیاده‌روی می‌کنند. بسیاری بیش از همه محمد داوود اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه را عامل این کار می‌دانند. کسی که به هنری کسینجر (او که نیاز به تعریف ندارد) ترکیه معروف شده است. در هر حال انتظار می‌رود که تحولات تازه‌ای را شاهد باشد، این مسئله بیشترین نگرانی را در منطقه ایجاد کرده است و دنیا می‌خواهد بداند که ترکیه اسلامی چگونه می‌خواهد از منویات غرب‌گرایانه‌اش عبور کند و تا چه اندازه‌ می‌تواند اتهام‌های امریکا را پشت سر بگذارد. از این رو است که می‌بینیم تلاش می‌کند میان مواضع رادیکال نظام سوریه در سرکوب مخالفان و نرمش در سیاست خارجی توازن ایجاد کند و زمینه‌های انتقال مسالمت‌آمیز قدرت را در این کشور فراهم آورد.

اما درباره ترکیه و ایران اسلامی چطور؟ اطلاعات دقیق از منابع موثق حاکی از آن است که ترکیه اهمیتی به تقش ایران در عالم اسلامی و عربی نمی‌دهد. همچنین ایران نیز چندان از نقش عربی و اسلامی ترکیه به دلیل آن که این کشور را رقیبی برای خود می‌داند، استقبال نمی‌کند. این مسئله دلایل مختلفی دارد. اولا ایران تمایل ندارد ترکیه قطب کشورها و مردم عرب مسلمان سنی که از ایران می‌ترسند، شود. ثانیا با توجه به نزدیکی که ترکیه با ایالات متحده دارد و نقشی که پیش‌بینی می‌شود امریکا در منطقه به ترکیه بدهد، ایران نمی‌خواهد تبدیل به کشوری متخاصم با اهل تسنن قلمداد شود، از سویی به هیچ وجه هم مایل نیست که ترکیه تبدیل به کشوری در مبارزه با اعراب سنی رادیکال شود. ایران همواره تلاش داشته به امریکا بفهماند که تنها کشور منطقه است که توان حل مشکلات خاورمیانه را دارد و امریکا اگر به دنبال تامین منافعش در منطقه است باید با ایران کنار بیاید و خواسته‌هایش را بپذیرد. اما همین اطلاعات تاکید دارند که ثالثا، ایران و ترکیه به هیچ وجه به سمت رویارویی با یکدیگر حرکت نمی‌کنند حتی ممکن است در آینده دو کشور به تعامل بیشتر با یکدیگر زیر سایه جامعه جهانی و در راس آنها امریکا حرکت کنند. رابعا، ترکیه به رغم این که پرونده هسته‌ای صلح‌آمیز ایران را پذیرفته به هیچ وجه حاضر نیست بپذیرد که ایران به یک کشور برخوردار از تکنولوژی نظامی هسته‌ای تبدیل شود و تا آن جا که بتواند به تقابل با ایران در این زمینه خواهد پرداخت. در عین حال باید به این نکته نیز توجه داشت که در درون رهبری ایران و ترکیه طرف‌هایی هستند که تلاش می‌کنند رویارویی مستمری میان آنکارا و تهران برقرار بماند. اما درباره ترکیه و دیگر کشورهای عربی چیز جدیدی حاصل نشده است. حزب حاکم که مردم دوباره برای ادامه حکومتش رای دادند خوب می‌داند که مسئله سوریه با خشونت حل نمی‌شود و خشونت یا حتی جنگ داخلی بدترین حالت برای کل منطقه و کشورش است ولی ظاهرا هنوز حاکمانش به این مسئله قانع نشده‌اند. خوب می‌داند که در لبنان چه می‌گذرد و مسئله آن چیزی جز تقسیم‌بندی طایفه‌ای که هر کدام برای غلبه بر دیگری دست به دامن قدرت خارجی شده‌اند، نیست. خوب می‌داند که قضیه سوریه تا چه اندازه بر درگیری فلسطینی – اسرائیلی تاثیر مستقیم می‌گذارد و کشورهای حاشیه خلیج فارس تا چه اندازه از ایران می‌ترسند. با این حال بعید می‌دانند که شبیه آنچه در سوریه یا لبنان اتفاق افتاد در عربستان رخ دهد و این بدان معنا نیست که عربستانی‌ها در مرحله بی‌ثباتی با یکدیگر درگیر نشوند. ترک‌ها خوب می‌دانند که همه کشورهای عربی و مردمشان با غالبیت سنی به آنها اعتماد کرده‌اند تا نگرانی‌هایشان را رفع کنند. اما مسئله این است که ترکیه تا کجا می‌تواند به حل مشکلات بپردازد و تا کجا کاری از دستش بر می‌آید. این مسئله‌ای است که ترکیه را بسیار آزار می‌دهد.