پيامدهاى فاجعه‌بار يک ماجراجويى نظامى

با نگارش اين کتاب، داستان غم‌انگيز مداخله نظامى آمريکا در عراق بالاخره نويسنده‌اش را پيدا مى‌کند. على علاوى، عضو يکى از خانواده‌هاى سرشناس شيعه عراق، پسرعموى عياد علاوى، نخست‌وزير سابق اين کشور و خواهرزاده احمد چلبى، که به عنوان وزير دارايى و دفاع در کابينه‌هاى پس از سقوط صدام خدمت کرده است و اکنون نيز سمت مشاورت نورى المالکى، نخست‌وزير فعلى عراق را بر عهده دارد، علاوى در کتاب «اشغال عراق: پيروزى در جنگ، شکست در صلح» با درکى عميق از فرهنگ، سياست و جامعه عراق و با اتکا به تجربيات شخصى و شناخت نزديک از سياستمداران و احزاب سياسى عراق تلاش مى‌کند به سئوالات بيشمارى که حول وضعيت بحرانى اين کشور در سال‌هاى پس از سقوط صدام وجود دارد، پاسخ دهد.

 

 کتاب «اشغال عراق...» نخستين کتابى در نوع خود است که به دست يکى از سياستمداران ارشد عراقى نوشته شده و تا اين تاريخ جامع‌ترين و تاريخى‌ترين شرحى محسوب مى‌شود که درباره پيامدهاى فاجعه‌بار اشغال عراق توسط آمريکا به رشته تحرير درآمده است.

 

علاوى با قلم تلخ و صريح خود، وقايع تاريخ معاصر عراق را از زمان ظهور سياستمداران در تبعيد اين کشور طى دهه 1990 تا کشتارهاى قومى خونينى که در سال 2006 خيابان‌هاى بغداد را به خشونت کشيد، مستندنگارى مى‌کند. سياست‌ها و نهادهاى حکومتى معدودى از نگاه منتقد او در امان مى‌مانند و در اين ميان روايت علاوى هنگامى تلخ‌تر مى‌شود که بدانيم او به عنوان يکى از سياستمداران در تبعيد عراق، بيش از همه از سقوط صدام حسين بهره‌مند شده است.

 

علاوى نيز مانند ديگر نويسندگانى که پيش از او درباره اوضاع عراق دست به قلم برده‌اند، به شدت از سياست‌هاى آمريکا در عراق انتقاد مى‌کند و مى‌نويسد: «نام بوش در تاريخ به خاطر ارتکاب يکى از بزرگترين اشتباهات استراتژيک تاريخ اين کشور، ثبت خواهد شد. جان هزاران سرباز آمريکايى تنها گوشه‌اى از هزينه‌هاى سنگين اين اشتباه استراتژيک است.» علاوى همچنين مانند ديگر راويان ماجراجويى نظامى آمريکا در عراق، انگشت اتهام را به سوى جنگ‌طلبى بى‌دليل نومحافظه‌کاران و فساد و ناکارآمدى دولت موقت نيروهاى ائتلافى به رهبرى پل برمر نشانه مى‌رود.

 

هر چند براى خوانندگان علاقمند تمام اين فرضيه‌ها آشنا و تکرار تحليل‌هاى روزنامه‌نگارانى است که در سال‌هاى اخير درباره عراق نوشته‌اند، اما عده کمى مانند علاوى مى‌توانند با اين قاطعيت درباره کاستى‌هاى سياسى عراق سخن بگويد. علاوى مبناى نحليل‌هاى خود را بر تحقيقات على الوردى، جامعه‌شناس و روان‌شناس برجسته عراقى، استوار مى‌کند و به ما نشان مى‌دهد که الوردى، هر چند از سوى جامعه علمى غرب ناديده گرفته شده است، اما تنها کسى است که به «کشف رمز جامعه عراق» نزديک مى‌شود.

 

الوردى اعتقاد دارد که به خاطر سابقه طولانى جنگ و تجاوز در تاريخ عراق، «روند مدرنيزاسيون و شهرنشينى در اين کشور بسيار سطحى بوده است و ارزش‌هاى قبيله‌اى که مولود تجربه بقا در شرايط دشوار محيط‌زيستى بيابانى است، همچنان بر شيوه کردار بخش اعظمى از جامعه عراق حکمفرما است.» به اين ترتيب جامعه عراق به محض مواجهه به نيروى متخاصم و خارجى، پوسته متمدن خود را وامى‌گذارد و به دامان فرهنگ و ارزش‌هاى قبيله‌اى پناه مى‌برد. در چنين شرايطى، هر چند دولت يکى از شاخصه‌هاى تعيين‌کننده در هر جامعه متمدن و پيشرفته‌اى محسوب مى‌شود، اما در عراق به مثابه نهادى متخاصم در برابر اتحاد و يکدستى قبيله‌اى محسوب مى‌شود.

 

هيچ تحليلى دقيق‌تر از اين نمى‌تواند شرايط اجتماعى عراق در سال‌هاى پس از سقوط صدام و اشغال اين کشور توسط نيروهاى ائتلافى به سرکردگى آمريکا را توصيف کند. با اين تفاصيل، تعجبى ندارد که طى اين مدت هيچ دولت کارآمد و يکدستى براى به تحت کنترل درآوردن جامعه پاره پاره عراق سر کار نيامده است. سياستمدارا عراقى با منازعاتى پايان‌ناپذير خود را در محدوده منطقه سبز بغداد زندانى کرده‌اند. شيعيان عرب عراق حاضر نيستند قدرت تازه به دست آمده خود را با کس ديگرى تقسيم کنند، کردها حاضر نيستند هيچ تهديدى نسبت به خودمختارى خود را بپذيرند و اقليت سنى نيز به چيزى کمتر از بازگشت قدرت سابق‌شان به عنوان حاکمان واقعى عراق رضايت نمى‌دهند.

 

علاوى که خود يک شيعه است، به خوبى نسبت به دسته‌بندى‌هاى درونى سياستمداران و گروه‌هاى مختلف سياسى شيعه آشنا است. به نوشته علاوى، پس از آن که بلوک مذهبى شيعيان به اکثريت پارلمان عراق در انتخابات سال 2005 دست يافت، تلاش کرد تا حکومت اين کشور را بر قالبى قومى ـ شيعى پايه‌ريزى کند. علاوه به يک سند داخلى اشاره مى‌کند که طرحى هفت بندى براى تسلط همه‌جانبه شيعيان براى ساختار سياسى و نظامى عراق را شامل مى‌شده است. يکى از بندهاى اين طرح، استخدام نيروهاى سپاه بدر، يک گروه شبه‌نظامى شيعه، به عنوان نيروهاى امنيتى و نظامى دولت عراق بوده است و شدت بخشيدن به روند بعث‌زدايى که عمدتاً کنار گذاشت اعراب سنى از مناصب مهم حکومتى را شامل مى‌شده است، ديگر بند اين طرح بوده است. اين سياست‌ها باعث شد تا رقابت داخلى سياستمداران شيعه و سنى به يک جنگ داخلى تمام‌عيار ميان گروه‌هاى شبه‌نظامى شيعه و سنى تبديل شود. در همين حال شهروندان عراقى با مشکلاتى مانند خشونت‌هاى خيابانى و بى‌قانونى، قطع برق، کمبود سوخت و کمبود آب دست و پنجه نرم مى‌کردند.

 

هر چند کتاب «اشغال عراق...» از منظر يکى از چهره‌هاى پشت‌پرده سياست عراق در اين سال‌ها نوشته شده است، اما در آن کمتر از اطلاعات دست اول، تجربيات و تحليل‌هاى شخصى از طرز فکر و انگيزه‌هاى رهبران سياسى عراق نشانى هست. در اين ميان تعلق خاطر علاوى به جبعه سياستمداران سکولار و غرب‌گراى عراقى نيز باعث شده است تا شمارى از قضاوت‌هاى او درباره سياستمداران شيعه عراق رنگ و بويى غرض‌ورزانه پيدا کند. اين امر به ويژه در تصويرى که علاوى در کتاب خود از آيت‌الله سيستانى ترسيم مى‌کند، مشهود است.

 

در نهايت علاوى نسبت به دستيابى به راه‌حلى براى ايجاد آشتى ملى در عراق اظهار اميدوارى مى‌کند هر چند اين اميد بسيار کمرنگ و همراه با ترديدهاى فراوان است. در نهايت، در حالى که عراق اکنون توسط چهارمين دولت خود در دوران پس از سقوط صدام اداره مى‌شود، مردم عراق چشم‌انتظار بازگشت آرامش و ثبات به اين کشور هستند. در طول تاريخ، بسيارى از کشورها دوره‌هاى تاريک هرج و مرج و ناآرامى را پشت سر گذاشته‌اند تا در نهايت توسط رهبرى کاريزماتيک يا سياستمدارى محبوب، به ساحل آرامش رهنمون شده‌اند. عراق نيز به احتمال زياد مسير مشابهى را پشت سر خواهد گذاشت، هر چند که ممکن است پيمودن اين مسير سال‌ها به طول بيانجامد.