فايده گرايى

ديپلماسى ايرانى: پرسش هاى اساسى که ميل مى کوشد در کتاب حاضر پاسخ دهد اين است: خوشبختى در چيست؟ زندگى اخلاقى در کدام است؟ و چه ربطى ميان زندگى خوشبخت و زندگى اخلاقى وجود دارد؟

فايده گرايى يکى از مهم ترين و مشهورترين نظريه ها در فلسفه اخلاق و تاحدودى در فلسفه سياسى – اجتماعى است. اين نظريه شايد رايج ترين در عمل و پرطرفدارترين در نظر باشد اما معرض بيشترين ميزان اعتراض و انتقاد هم بوده است. سبب آن هم اين است که مفاد مکتب مزبور، از يکسو با عقل سليم و درک شهودى و به ويژه در رفتار عمومى تطابق بسيار دارد و از سوى ديگر با مبانى دغدغه هاى ديرينه اخلاقى سازگار به نظر نمى آيد.

جانمايه ايده فايده گرايى اين است که کارها بايد به گونه اى انتخاب شوند و نهادها به گونه اى طراحى شوند که در جهت افزايش سرجمع خوشبختى يا همان شادى و لذت در ميان مردم باشد. بر سر دوراهى انتخاب اينکه کدام عمل اخلاقا بهتر است، معيار ترجيح اين است که کدام عمل در ابتدا شادى و خوشى بيشترى براى فرد و سپس براى جامعه به همراه دارد.

جان استيوارت ميل در کتاب فايده گرايى کوشيد با حفظ اصول و ارکان، پردازشى از نظريه فايده ارائه دهد که منافى ارزش فضايل نباشد و با تعالى انسان و ارزش گرايى موردنظر منتقدان متعارض نشود. به نظر مى رسد فايده گرايى ايده اى است که به رغم انتقادهاى فراوانى که به آن شده، جايگزين ناپذير است. يک قسم به اين سبب که برخلاف بسيارى از مکاتب اخلاقى، فايده گرايى بيشتر يک نظريه زندگى مدار است چون ايده فايده و اصل بيشترين شادکامى اولا بطور جدى گريزناپذير نيست و ثانيا نتايج مثبتى هم دارد.

فايده گرايى منافاتى با حق و عدالت ندارد بلکه توجيه قدرتمندى در دفاع از آن عرضه مى کند. حق و عدالت، احساسى آسمانى يا فطرى نيست که موازين مشخصى هم داشته باشد؛ اين را به سادگى از ميزان واگرايى تاريخى و جغرافيايى قضاوت ها در تشخيص عدالت مى توان دريافت.

کتاب "فايده گرايى" را انجيل يا کتاب مقدس استيوارت ميل دانسته اند. اين اثر از حيث سبک بحث و پرداخت شدگى، همپاى کتاب هاى ديگر ميل درباره آزادى و انقياد زنان ندانسته اند، در عين حال از آن دو مهم تر است؛ از اين جهت که فراهم کننده مبنايى براى عقايد ميل در ساير زمينه هاست.

کتاب علاوه بر مقدمه راهگشايى که مرتضى مرديها بر آن نوشته، داراى دو بخش است. يک بخش متن کتاب فايده گرايى جان استيوارت ميل و بخش ديگر، افزوده مترجم است. ملاحظات کلى، فايده باورى چيست؟، درباره الزام بنيادين اصل فايده، درباره نوع دليلى که به نفع اصل فايده مى توان انگيخت، درباره ربط ميان عدالت و فايده، فصل هاى کتاب فايده گرايى را تشکيل مى دهد که هرکدام شامل بخش هاى جزئى ترى است. در افزوده مترجم نيز عناوينى چون درآمد، خوب و خواستنى، لذت برتر و فروتر، خوشبختى فرد يا همه، فايده گرايى عمل و قاعده، مغالطه و استدلال، سخن آخر و پى نوشت ها آمده است. "فايده گرايى" جان استيوارت ميل با ترجمه و افزوده مرتضى مرديها در 262 صفحه توسط نشر نى منتشر شده است.