پ ک ک؛ از گروه تروريستى تا طرف مذاکره

دیپلماسی ایرانی: از هنگامى ‌که در سال 1984 پ ک ک مبارزه مسلحانه خود با دولت ترکيه را آغاز کرد، بيست و شش سال مى‌گذرد. هدف اين مبارزه تشکيل کردستان مستقل بوده و حزب کارگران کردستان يا پ ک ک از جنوب و جنوب شرقى ترکيه به عنوان کردستان شمالى، از شمال عراق به عنوان کردستان جنوبى و از غرب ايران به عنوان کردستان شرقى و از شرق سوريه نيز به عنوان کردستان غربى نام مى‌برد.

هدف نهائی اين گروه، تشکيل کردستان بزرگ از اين چهار کشور به پايتختى دياربکر(آمد) بود. مهمترين عامل مبارزه بخش مهمى‌ از کردها در ترکيه در قالب پ ک ک انکار هويت آنان و شدت عمل مضاعفى بود که در کودتاى 12 سپتامبر 1980نسبت به آنان اعمال گرديده بود.

بنابر گفته محافل کرد، ترکيه در تاريخ جمهوريت شاهد 29 شورش کوچک و بزرگ کردها بوده است. در ميان اين قيامها حرکت های وان به رهبری شیخ سعيد، درسیم به رهبری سید رضا و مبارزه پ ک ک به رهبری عبداله اوجالان از محوريت و اهميت خاصى برخوردار بوده است. نکته مهمی که باید در تحلیل مبارزات کردهای ترکیه به آن توجه ویژه گردد، تفاوت مبارزه حزب کارگران کردستان (پ ک ک) با مبارزات قبلی است.

در مبارزات گذشته اکراد در ترکیه در کنار مسایل هویتی-مذهبی عوامل عشیره‌ای- شیخی در پیدایش و روند مبارزه نیز از عناصر مهم تاثیرگذار بودند. مبارزه پ ک ک با دولت مرکزی بر خلاف مبارزات پیشین بر پایه‌های اندیشه مارکسیستی –لنینستی بنا شده و در آن نه تنها متدهای سنتی گذشته کنار گذاشته شد، بلکه با برخی از مظاهر آن حتی مبارزه نیز گردید.

مبارزه پ ک ک بر مبنای شیوه‌های نوین شکل گرفته و در آن پ ک ک برای خویش مسئولیتی منطقه‌ای تعریف کرد. حضور تعداد زیادی از زنان (25 درصد از اعضای پ ک ک را زنان تشکیل می‌دهند.) در میان گروه پ ک ک از جمله اقدامات ساختار شکن این حزب در روند مبارزه بوده است. در شرايط جارى مبارزه پ ک ک با دولت مرکزى ترکيه کماکان ادامه دارد.

بيش از يک دهه از دستگيرى اوجالان مى‌گذرد و برخلاف انتظار بسيارى اين دستگيرى نه تنها منجر به پايان مبارزه پ ک ک نگرديده است، بلکه آن را از منظرى وارد فاز جديدى نيز کرده است. پس از دستگيرى اوجالان، وی در جریان محاکمه خود در دادگاه در سال 1999 اعلام داشت راه حل مسئله کردى در ترکيه با تشکيل جمهورى دمکراتيک ترکيه هموار خواهد شد.

ظاهراَ بايد يک دهه از اين اظهارات مى‌گذشت تا شرايط امروز فراهم شود. در حال حاضر دولت ترکيه خود با رويکرد دمکراتيک کردن ترکيه در عمل به همان کليد واژه و استراتژی رسیده است که اوجالان حل معضل کردى در ترکیه را در تحقق آن عنوان کرده بود. با دستگيرى اوجالان اگرچه مبارزه مسلحانه با فراز و نشيب‌هايى ادامه يافت ليکن رويکرد کردها از فاز نظامى ‌به فاز سياسى تغيير يافته و اين گروه با ايجاد، تقويت و ارتباط خود با احزاب و گروههاى مختلف کردى در بستر اجتماعى مناطق کردنشين ترکيه براى خويش جايگاه مناسب ايجاد کرد. (این اقدام در کشورهای دارای جمعیت کرد نیز پیگیری گردید که تاسیس پژاک شاخه ایرانی پ ک ک از جمله این اقدامات بوده است.)

در همین راستا و با درک این موضوع بوده است که دادگاه قانون اساسى ترکیه در سال‌های گذشته و اخیرا احزاب کردى را به اتهام ارتباط با پ ک ک منحل کرده است. فارغ از اين عوامل، تغيير شرايط منطقه و روابط بين‌الملل نيز تاثیرات عمیق بر عوامل مختلف موثر در مسئله اکراد بطور کلی و کردهای ترکیه به طور خاص گذاشت. اين تغيير شرايط خود از عوامل مهم تاثيرگذار در دستگيرى اوجالان و تغییرات تاکتيکى در نحوه مبارزه پ ک ک بوده است .

جنگ سرد پايان يافته بود و اگرچه ريشه‌هاى اصلى پيدايش پ ک ک در شرايط داخلى ترکيه بود ولى در بخشى در تحريک اين موضوع عوامل خارجى نيز دخيل بودند. رنگ‌هاى متفاوت پ ک ک چون پ ک ک روسى، يونانى، ارمنى، سورى، ایرانی و ... حاصل تاثيرات ملاحظات منطقه‌اى و بين‌المللى روى موضوع کردى در ترکيه بوده است.

با پايان جنگ سرد نحوه نگرش محافل تاثيرگذار خارجى خصوصاَ در ابعاد فرامنطقه‌اى روى موضوع کردى تغيير کرد و اولويت براى آنان در موضوع کردى يافتن راه حل سياسى براى آن گرديد. فارغ از آن استقرار دولت اقليم در اربيل در نتيجه تحولات عراق، خطر ظهور دولت مستقل کرد در منطقه را چنان جدى کرد که دولت هاى منطقه از استفاده ابزارى از معضل کردى بر عليه يکديگر بازداشته و سبب شد به جاى استفاده ابزارى از اين موضوع برعليه يکديگر، اين موضوع خود به يکى از مهمترين محورهاى همکارى تبديل گردد.

در حال حاضر پ ک ک هفتمين آتش بس يک طرفه خود را اعلام داشته است. مراد قرائيلان از رهبران پ ک ک درکوه‌های قنديل اعلام داشته است که اين آتش بس حاصل مذاکره دولت ترکيه با اوجالان بوده و در نتيجه اين مذاکرات و با دستور اوجالان این گروه آتش بس اعلام کرده است .دولت باغچه لی رهبر حزب حرکت ملى گرا و کمال قليچ دار اوغلو رهبر حزب جمهورى خواه خلق که مهمترين احزاب مخالف دولت ترکيه در پارلمان مى‌باشند نيز اعلام داشته‌اند که آتش بس فعلى در نتيجه مذاکره بوده است.

حزب عدالت و توسعه به عنوان حکومت اعلام داشته است که دولت هيچگاه با این گروه غيرقانونى مذاکره نکرده و اين موضوع را تکذیب کرده است. اين اظهارات در حالى مطرح شده است که نماينده مجلس ترکيه از حزب کردی صلح و دمکراسی و همچنین برخی از اعضای بازنشسته میت (سازمان امنیت ترکیه) اعلام داشته‌اند که دولت با پ ک ک سال هاست که مذاکره مى‌نمايد.

قرائن و شرایط نیز در تائید اصل مذاکره است لیکن چگونگی و موضوعات مذاکره چندان روشن نیست. شرايط فعلى در صحنه سياسى ترکيه نیز خود نشانگر تغيير و تعديل در ديدگاه‌هاى دولت و پ ک ک نسبت به یکدیگر و خواسته‌ها در مقایسه با گذشته است. در چارچوب و استراتژی دمکراتيک نمودن شرايط در ترکيه، رويکرد کردى مهمترين محور است.

در اين راستا در يکسال گذشته ممنوعيت استفاده از زبان کردى لغو و تلويزيون رسمى ‌کردى در اول ژانويه 2009 در ترکيه افتتاح شده است. در جبهه پ ک ک نيز اين گروه از هدف استقلال عقب نشينى کرد و امروز خواستار خودمختارى دمکراتیک است. درخواست خودمختارى و برقرارى سيستم فدرالى در ترکيه خواسته حزب کردى صلح و دمکراسى نيز بوده و اين حزب آن را با جديت پيگيرى مى‌کند.

در کنار اين تحول پ ک ک با ايجاد کنگره و يا اتحاديه جوامع کردستان سعى کرده است که سازماندهى پ ک ک را در مناطق شهرى سامان داده و در اين راه به حدى موفق بوده است که گفته مى‌شود بسيارى از شهرداران مناطق کردى ترکیه که از حزب صلح و دمکراسى هستند، با اين گروه کاملا هماهنگ عمل می‌کنند. سازماندهى اعتصاب‌ها و برگزارى تجمعات بزرگ در شهرهاى کردنشين از ميزان قدرت اين گروه حکايت مى‌کند.

دستگيرى گسترده اعضاى اين گروه نيز نتوانسته است به آن صدمه جدى بزند، زيرا آبشخور اين گروه بستر اجتماعى مساعد مناطق کردنشين ترکيه است. آنچه در ترکيه در حال تحقق است آن است که در بخش مهمی از بستر سیاسی و اجتماعی این کشور این باور ایجاد شده است که پ ک ک اگر نماينده همه کردها نيست، حداقل نماينده بخش مهمى ‌از کردهاست.

فارغ از آن حتی ناديده گرفتن پ ک ک عامل حذف و یا حل مشکل کردها در اين کشور نيست. حتى احزابى چون حزب جمهوريخواه خلق و حزب حرکت ملى گرا نيز بر وجود معضل کردى اذعان داشته و فقط در نحوه راه حل با دولت حزب عدالت و توسعه اختلاف نظر دارد. امروز و در صحنه سیاسی ترکیه در اصل پذيرش معضل کردى وحدت نظر تقریبا همگانی ایجاد شده است و فقط مشکل و اختلاف در چگونگى حل آن است.

در يک نگاه کلى اين اختلاف نمى‌تواند حاصلش عدم توجه به حل اين معضل باشد .مهمترين محل اختلاف، آن است که دو حزب ياد شده بیشتر ريشه اين معضل را اقتصادى مى‌دانند و حزب عدالت و توسعه و مهمتر از آن حزب کردى صلح و دمکراسى در کنار توجه به عامل اقتصادی، ریشه اصلی معضل کردی در ترکیه را در عوامل هويتی کردها دانسته وخواستار رسميت يافتن زبان آن و در نهايت خودمختارى کردهاست.

تجربه نزديک به سى دهه گذشته اثبات کرده است که معضل کردى در ترکيه راه حل نظامى ‌ندارد. چهل هزار کشته، چهار هزار روستاى ويران و تخليه شده، ميلياردها دلار هزينه، آماده باش هميشگى نظامى‌، قتل‌هاى فاعل مجهول، ترانزيت مواد مخدر و سودهاى کلان آن براى هر دو طرف درگير در موضوع و ... همگى راهنمايى براى رسيدن به شيوه و روشى جديد است.

در اينکه مذاکره ميان نهادهاى امنيتى دولت و پ ک ک وجود داشته است ترديدى وجود ندارد و تا حدودى نيز اين امر طبيعى بوده و در همه کشورها در ارتباط با گروه‌هاى مبارز و یا حتی تروریست صورت مى‌گيرد. آنچه اهميت دارد علنى کردن اين مذاکرات است. اگرچه اين مذاکره از سوى دولت ترکيه تکذيب شده است ليکن هم فضای ناشی از اين تکذيب و هم فشار گروه‌هاى مختلف کردى و روشنفکرى ترک براى انجام مذاکره با پ ک ک هم تابو مذاکره با این گروه را تا حدودی شکسته و هم بسترساز احتمالی مذاکره در آينده شده است.

احمد ترک از فعالین مطرح، صاحب نفوذ و محبوب کرد (رهبر سابق حزب منحله جامعه دمکراتيک و نماينده سابق اين حزب در مجلس فعلى که نمايندگى وى از سوى دادگاه قانون اساسى ترکيه لغو شد) در حال حاضر به شدت در خصوص ضرورت مذاکره دولت با پ ک ک فعال است. وى پس از اظهارات مراد قرائیلان مبنی بر آمادگی برای تحویل سلاح‌های پ ک ک به سازمان ملل در هماهنگی با این اظهارات عنوان کرده است که پ ک ک مى‌تواند سلاحهاى خود را به سازمان ملل تحويل دهد.

نماینده سازمان ملل نیز با طرح استقبال سازمان ملل از اين موضوع در صورت اجازه دولت ترکيه علائم ورود فاز جدیدی را در ارتباط با مسئله کردی را به نمایش گذاشته است. البته این موضوع با مخالفت دولت ترکیه مواجه گردید ولی طرح آن از سوی کردها نيز در بخشى با هدف ترساندن دولت ترکيه از خطر ورود عنصر سوم با موقعيت بين المللى براى فشار در جهت پذيرش آغاز مذاکره با پ ک ک نیز بوده است.

تحولات در هر دو جبهه پ ک ک و دولت در مقايسه با گذشته نشان مى‌دهد که در هر دو جبهه نسبت به موضوع کردى تغييرات مهمی ايجاد شده است. مبارزات نزدیک به سه دهه پ ک ک در رسيدن به اين مرحله از اهمیت ویژه برخوردار بوده است. آنچه امروز در صحنه سياسى ترکيه در ارتباط با اکراد رخ داده است در بخش‌هاى تا چندی پیش غيرقابل تصور بود. ليلا زانا نماينده کرد مجلس ترکيه به خاطر ايراد سوگند خود به زبان کردى ده سال در زندان ماند و امروز استفاده از زبان کردى آزاد شده است. ترکيه اى که اين تحول را تجربه کرده است به نظر مى‌رسد در نهايت به نوعى از مذاکره با پ ک ک نيز به صورت علنی تن دهد.

امريکا، اتحاديه اروپا و دولت اقليم به عنوان عوامل مهم تاثيرگذار بر موضوع کردى در ترکيه در ملاقات با رهبران ترکيه بر ضرورت راه حل سياسى معضل کردى تاکيد مى‌کنند. يکى از مهمترين ابزارهاى اين راه حل، مذاکره است که با ايما و اشاره بيان مى‌شود. به نظر مى‌رسد اگر حزب عدالت و توسعه بتواند از آزمون همه پرسى تغييرات مواد قانون اساسى پيروز خارج شود، اين پيروزى خود مى‌تواند مقدمه و بسترساز پيروزى حزب در انتخابات سراسرى سال آينده باشد.

با این تحول و در دوره سوم اقتدار حزب عدالت و توسعه، این حزب مى‌تواند مصمم‌تر از شرایط فعلی، پيگير رويکرد دمکراتيک در همه ابعاد و خصوصا در بعد کردی باشد. بخشى از این رویکرد مى‌تواند مذاکره با پ ک ک و تبديل حبس ابد اوجالان به حبس خانگى باشد. (قابل ذکر است که کسانی که اوجالان را دستگیر کرده و به ترکیه تحویل دادند از آنکارا تعهد گرفته بودند که وی را اعدام نکنند از نگاهی عدم اعدام اوجالان سرمایه گذاری برای ماندلا شدن اوجالان در اینده بود که علایم ان امروز مشاهده می‌شود.)

نکته قابل توجه و تعمق آنکه در ارتباط با موضوع کردى دو ديدگاه کلان را مى‌توان مطرح کرد. يکى آنکه رويکرد آشتى ملى در قالب دمکراتيک نمودن ترکيه مى‌تواند پيوند اکراد ترکيه را با اين کشور مستحکم و نهادينه کند. با تحقق اين روند تمام توان و قابليت‌هاى ترکيه در جهت ارتقاء سطح رفاه، توسعه و موقعيت اين کشور بکار گرفته می‌شود. با این تحول ترکيه ضمن رهايى از خطر تجزيه از پيشرفت بيشترى در کلیه سطوح برخوردار خواهد شد.

دیدگاه ديگر آن است که با مدنظر گرفتن نوستالژى همشگی کردها در تشکیل کشور کرد، با تحقق و تثبت هويت کردها در ترکيه و همگرايى عمومى‌ کردها در اين زمينه و باتوجه به موقعيت اقليم، اقدامات دمکراتيک خطر تجزيه ترکيه را بيش از گذشته نموده و در واقع این اقدامات می‌تواند زمينه ساز تحقق تجزیه ترکیه در آينده باشد. تحولات سياسى در آينده، شرايط بين الملل و منطقه‌اى و به طور کلى گذشت زمان بيشتر مشخص کننده تحقق هرکدام از اين نگاه ها خواهد بود. تحول مهم آنکه در کنار بخشی از کردها که خواستار جدائی از ترکیه هستند، عده‌ای ترک نیز وجود دارند که موافق آن هستند.

سخن آخر آنکه این تحولات نمی‌تواند بی‌تاثیر بر ایران نباشد. ایرانی که پ ک ک را به خاطر همکاری با ترکیه تروریست شناخته و هزینه‌های زیادی بابت این موضوع پرداخت کرده است، باید نسبت به این تحولات، تعمق عمیقی نموده و به ارزیابی‌های جدیدی برسد. نباید هزینه موضوعی را پرداخت که طرف اصلی در آن تغییر سیاست داده است. پژاک در بخشی فرزند همکاری ایران با ترکیه در موضوعی است در آینده می‌تواند از ناحیه این کشور در قالب حقوق بشر و قومیت‌ها به عنصر فشار به ایران تبدیل گردد. غفلت از این موضوع غیرقابل جبران خواهد بود. رابطه متوازان حاصل جمع منافع دو طرف بوده و این برای همه قابل درک است.