تعهدهای غیر متعهدها

اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد با موضوع بررسی مسایل حقوق بشری به مدت دو روز در تهران برگزار شد. ریاست دوره ای  جنبش را کشور کوبا و شخص فیدل کاسترو به عهده دارد اما اجلاس وزاری خارجه به ابتکار ایران برگزار شد. به مناسبت این اجلاس نگاهی انداختیم به تاریخچه روابط ایران و جنبش عدم تعهد که اوج آن در زمان جنگ ایران و عراق است.

جنبش غيرمتعهدها در سال 1340 خورشیدی  در اوج جنگ سرد و فضای دوقطبى غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که در اردوگاه کمونیسم و امپریالیسم قرار نداشتند، تشکیل شد.

فروپاشى شوروى در سال 1370 و در پی آن  پايان جنگ سرد، ضرورت وجود جنبش غيرمتعهدها را کم کرد. طی این دوره جنبش غیر متعهد ها درواقع تعريف خود را از دست داد و عملا در موضعى انفعالى قرار گرفت .

جنبش غيرمتعهدها در عین حال شکل سازمانى هدفمندی نیز ندارد چنانکه اين سازمان فاقد ساختارهاى رسمى از جمله اساسنامه، دبيرخانه يا بدنه اجرايى است. در عين حال به دليل اصرار بر نظرات متفاوت و اختلاف منافع اعضاى جنبش، غيرمتعهدها از معيار واحد در جامعه جهانی حمايت نمى کنند.

کشورهاى عضو جنبش غيرمتعهدها دوسوم از کشورهاى جهان را تشکيل مى دهند اما تنها ۲۰ درصد از توليد ناخالص داخلى جهان را در اختيار دارند. رشد اقتصادى بيشتر کشورهای عضو این سازمان در دهه ۹۰ میلادی کمتر از دهه ۶۰ بوده است.

114 عضو این سازمان  اگرچه خواهان قدرت گرفتن غيرمتعهدها هستند اما تعداد زياد اعضا و رمق ناچيز سياسى و اقتصادى بيشتر آنها، نتوانسته غيرمتعهدها را به يک قدرت بين المللى تبديل کند.

نماينده ايالات متحده در اجلاس سیزدهمین اجلاس سران کشورهای غیر متعهد که سه سال پیش در مالزی برگزار شد، گفته بود آمريکا بيشتر به جنبه هاى اقتصادى اين سازمان توجه دارد و نسبت به گفت وگوهاى سياسى آن بى تفاوت است.

 گروه تماس ۱۵ نيز که چند سال پس از آغاز به کار غيرمتعهدها تشکيل شد، مجموعه اى از کشورهاى به نسبت قدرتمند غيرمتعهد است.

 کشورهای  کوبا ، ایران، برزيل، شيلی، آرژانتين، کلمبيا، مصر، هند، اندونزی، جامائيکا، کنيا، مالزی، مکزيک، نيجريه، پرو، سنگال، سريلانکا، ونزوئلا، الجزاير و زيمبابوه اعضای گروه تماس 15 هستند که در حاشیه اجلاس غیر متعدها، جلسه ای نیز در کوبا برگزار خواهند کرد.

اين گروه که هدف آن مبارزه با فقر و بیکاری با تکيه بر پيشبرد تجارت، علوم و تکنولوژی خوانده شده، در سال 1367 و با عضويت شماری از کشورهای عضو جنبش غير متعهدها تاسيس شد.

جنگ ایران و عراق  و جنبش غیرمتعهد ها

پس از تشکیل جمهوری اسلامی، ایران با تجدید نظر در روابط خود با غرب به ویژه ایالات متحده که دیگر تعهدی نسبت به آن نمی دید، از پیمان دفاعی "سنتو" که اعضای آن ایران ،پاکستان،ترکیه، عراق،بریتانیا و ایالات متحده بودند  خارج شد و به عضویت جنبش غیر متعهد ها در آمد.

ابراهیم یزدی وزیر خارجه دولت موقت جمهوری اسلامی شهریور 1358 با حضور در اجلاسی که اتفاقا در کوبا و به ریاست این کشور برگزار می شد،پیوستن تهران به این سازمان را اعلام کرد.

درست یک سال پس از پیوستن ایران به جنبش غیر متعهدها،عراق که تحت ریاست صدام حسین اداره می شد جنگ هشت ساله خود را با ایران آغاز کرد. از این پس جنبش غیر متعهدها که تا آن زمان عمده فعالیت اش مخالف های تئوریک با گسترش امپریالیسم و نفوذ کمونیسم بود دستور کار مهمی پیدا کرد که جنگ دو کشور عضو این سازمان یعنی ایران و عراق بود.

سال ۱۳۵۹ به دنبال اوج گيرى حملات عراق عليه ايران و درخواست تهران براى بررسى بيشتر موضوع جنگ، جنبش عدم تعهد يک کميته حسن نيت مرکب از نمايندگان دولت هاى کوبا، يوگسلاوى، الجزاير، زامبيا، هند، پاکستان و سازمان آزاديبخش فلسطين تشکيل داد تا فعاليت خود را براى خاتمه جنگ آغاز کنند.

صدام حسین ریس جمهور عراق  از همان ابتدا نظر مثبتى به دخالت غيرمتعهدها در جنگ نداشت و به بهانه حضور الجزاير در گروه حسن نيت به تصمیم های  گرفته شده بی اعتنایی می کرد.

کميته حسن نيت در آبان ماه سال 13۵۹ تصميم گرفت که به تهران و بغداد سفر کند اما نخست وزير وقت ايران اعلام کرد که تا وقتى نيروهاى عراقى خاک ايران را ترک نکرده اند تهران هيچ پيشنهاد آتش بسى را قبول نخواهد کرد .به اين ترتيب نخستين فعاليت هاى کميته حسن نيت به نتيجه نرسيد. پ

در آبان ماه ۵۹ به پايان رییس جمهور وقت ایران در نامه اى خطاب به سران کشورهاى غيرمتعهد خواستار موضع گيرى آنها در مقابل عراق شد.

در روزهاى پايانى بهمن سال 13۵۹جلسه ای به میزبانی هند در دهلی نو برگزار شد، دولت هند معتقد بود که طرح مسئله جنگ ايران و عراق باعث تضعيف جنبش عدم تعهد مى شود.

"بهزاد نبوى"  که رياست هيأت ايران ر در اجلاس هند برعهده داشت، در سخنرانى اش خواستار رسيدگى جنبش به مسئله جنگ و محکوم کردن عراق و عقب نشينى صدام و تعليق عضويت بغداد در جنبش غیر متعد ها شد.

دو سال پس از اجلاس دهلی نو، اين بار وزراى خارجه کشورهاى غيرمتعهد در خرداد سال 1361در "هاوانا" پایتخت کوبا جمع شدند تا دستور کار هفتمين اجلاس سران که قرار بود در "بغداد" برگزار شود آماده کنند.  

"على اکبر ولايتى"  وزیر خارجه وقت ایران که رياست هيأت ايرانى را در اين اجلاس برعهده داشته در کتاب خاطراتش از جنگ ایران و عراق می نویسد که "در سخنرانى ام در اين اجلاس تأکيد کردم که در صورت برگزارى اجلاس در بغداد جمهورى اسلامى در آن شرکت نخواهد کرد و رياست جنبش را به رسميت نخواهد شناخت."

عراق با رياست بر جنبش عدم تعهد مى توانست فشار بيشترى را در جنگ به ايران وارد کند.

ايران معتقد بود که در صورت برگزارى کنفرانس سران غيرمتعهد دربغداد، خط مشى اساسى جنبش که طرفدارى از صلح بود به شدت زير سؤال مى رود اما عراق  براى رياست جنبش تلاش زیادی می کرد چنانکه صدام حتى در نامه اى از رئيس جمهور وقت ايران هم براى شرکت در اجلاس بغداد دعوت کرد.

به دنبال پذيرش ميزبانى عراق از سوى اعضا، ايران نيز دست به اقدامات وسيعى براى تغيير محل اجلاس زد. ضد حمله نظامی  ايران عليه عراق در تيرماه 13۶۱ و ناامن کردن  آسمان بغداد که چند روز قبل از اجلاس سران صورت گرفته بود، باعث شد تا سران کشورهای عضو جنبش، با نامن دیدن بغداد،حاضر به حضور در عراق نشوند.

ايران براى تغيير محل اجلاس جمعا ۳۵۰ ملاقات ترتيب داد تا اينکه در ۱۱ مرداد 1361 فيدل کاسترو طى نامه اى خطاب به رئيس جمهور  ايران اعلام کرد که با تغيير محل موافق است وليکن اجلاس وزراى خارجه براى تصميم گيرى در اين مورد تشکيل شود.

سرانجام يک هفته پس از ارسال نامه فيدل کاسترو به رئيس جمهور وقت  ايران، صدام حسین رسما با تغييرمحل کنفرانس موافقت کرد و از هند خواست تا ميزبانى اجلاس هفتم را به عهده بگيرد.

اجلاس هفتم سرانجام در هند آغاز شد و از ۵۶ عضو، ۵۳ کشور به نفع عراق موضع گرفتند و ايران در کنار ليبى، سوريه و کره شمالى تنها ماند. مهمترین دستاورد سیاسی ایران در آن جلاس برهم زدن اجماع دو باره  درباره ميزبانى بغداد بود.

در آن اجلاس با حمایت  اينديراگاندى و فيدل کاسترو ،قرار بر اين شد که وزرا در اجلاس آنگولا، درباره کشور بعدی ميزبان تصميم بگيرند که سرانجام " زيمبابوه" به عنوان ميزبان هشتم غيرمتعهدها انتخاب شد. هیات ایرانی گرچه در محکوم کردن عراق به عنوان متجاوز جنگی ناکام ماند،اما در تغيير محل اجلاس دست کامیاب  به تهران بازگشت.

جنبش غیر متعدها چند سال پس از پایان جنگ ایران و عراق که به این سازمان تحرک داده بود، شاهد فروپاشی شوروی و از میان رفتن تعریف این سازمان شد و پانزده سال را در انزوا سپری کرد تا اینکه باز هم پرونده ای مرتبط با ایران، جنبش غیر متعهدها را فعال کرد.

با طرح پرونده اتمی ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی، تهران تلاش کرد با شکل دادن به گروهی از کشورها که از برنامه های اتمی اش حمایت می کنند، بر وحدت نظر کشورهای غربی تاثیر بگذارد.

کشورهای عضو جنبش غیر متعدها که همزمان عضو هیات مدیره سی و پنج عضوی آژانس موسوم به "شورای حکام" بودند، با تلاش ایران و حمایت مالزی که رییس دوره ای جنبش بود شکل گرفت.

موضوع پرونده اتمی ایران طی سه سال گذشته به دستور کاری دایمی برای جنبش غیر متعدها بدل شده و در وضعیتی که گمان می رفت جنبش به پایان عمر خود نزدیک شده است، جانی دوباره به آن بخشیده است هرچند که برخی از کشورهای عضو خود را ملزم به پیروی از اصول و بیانیه های جنبش نمی دانند.

در اجلاس فوق العاده سران جنبش غیر متعدها که چندی پیش در مالزی برگزار شد همه اعضا از برنامه های اتمی ایران حمایت کردند اما در اجلاس شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی که برای ارجاع پرونده به شورای امنیت کار به رای گیری کشید، برخی اعضای جنبش غیر متعهدها رای مثبت به ارجاع پرونده به شورای امنیت دادند و در واقع  منافع سیاست خارجی خود را در همسویی با غرب دیدند.

فقر مالی اکثر اعضا و پراکندگی فرهنگی ، سیاسی و جغرافیایی کشورهای عضو این سازمان که به انسجام این سازمان لطمه زده است و همچنین ناکارامدی این سازمان برای فضای فعلی سیاسی جهان،  تاثیر گذاری تصمیم های جنبش غیر متعدها بر فضای بین المللی و جامعه جهانی را اندک و ناچیز کرده است.