فرمول 1+4 در اجلاس خزر

مساله همکاری کشور های پیرامون دریای خزر به عنوان بزرگ ترین دریاچه جهان تحول مهمی بوده است که بعد از استقلال این کشور ها زمینه را برای رقابت های گوناگون در سطح منطقه به عنوان بازیگران اصلی منطقه یی و بین المللی فراهم کرده است. در واقع این دریاچه به دلیل دارا بودن یک محیط زیست کمیاب و منحصر به فرد، زیستگاه انواع مختلفی از آبزیانی بوده است که برای قرون متمادی در این دریاچه زندگی کرده اند. ضمن اینکه این دریاچه به عنوان یکی از اصلی ترین منابع تولید خاویار شناخته می شود. در سال های بعد از فروپاشی شوروی مساله منابع انرژی و نفت و گاز این دریاچه باعث افزایش اهمیت آن شده است و این مساله زمینه را برای توجه بیشتر به این دریاچه فراهم کرده است.

برای ایران و کشورهای ساحلی دیگر روابط تنگاتنگ و سازنده کشور های ساحلی بسیار حائز اهمیت بوده و در واقع این کشور ها بر اساس گسترش همکاری ها می توانند زمینه را برای تامین منافع همه جانبه و مشترک آماده کنند.

با توجه به اینکه در زمان شوروی دو کشور کشور های ساحلی دریای خزر را تشکیل می دادند (اتحاد شوروی و ایران) بعد از فروپاشی موضوع حقوق و تکالیف هریک از کشورها مورد توجه قرار گرفت. بر همین اساس دیدگاه کشور ما، ضرورت پایبندی به تعهدات دوران اتحاد شوروی بوده که در دو قرارداد در سال های1921 و 1940 مشخص شده است. کشورهای ساحلی جدید هم که بعد از فروپاشی استقلال پیدا کردند ابتدا پایبندی خود را نسبت به این معاهدات اعلام کردند، ولی به زودی تلاش برای دستیابی به منابع انرژی و بهره مندی از درآمد ارزی حاصل از صدور این منابع به بازار های جهانی باعث شد تحولات جدی در این منطقه شکل بگیرد. با اینکه دولت روسیه از موضع ایران در خصوص این دریاچه حمایت می کرد، از سال 1988 دولت روسیه رویه جدیدی را در پیش گرفت و شروع به بستن قرارداد با قزاقستان بعد هم آذربایجان برای تقسیم مرز های آبی و تعیین و تعریف حدود بهره برداری از منابع زیر بستر کرد که این امر موجب اعتراض جمهوری اسلامی ایران شد. ایران به عنوان یک کشور بسیار مهم در حاشیه این دریاچه پیش از این ضرورت همکاری کشورهای ساحلی دریای خزر را در سال 92 مطرح کرده بود. در دوره ریاست جمهوری آقای هاشمی پیشنهاد تشکیل سازمان کشورهای ساحلی دریای خزر داده شده بود که متاسفانه با روند روزافزون سیاسی شدن مسائل این دریاچه اساساً اقدام جدی در این زمینه صورت نگرفت. به هر حال تلاش ایران برای توسعه ارتباط بین کشورهای ساحلی چندان ثمربخش نبوده است. اگرچه این کشورها ابتدا پذیرفتند تعهدات پیش از فروپاشی را محترم بشمارند و حقوق بین الملل هم بر رویکرد ایران صحه گذاشته است، با این حال شاهد اقدامات تکروانه برخی از این کشورها بودیم که بعضی از این تکروی ها باعث شکل گیری نوعی رفتار جمعی در بین برخی از این کشورها شد. در ابتدا قزاقستان بعد آذربایجان قراردادهای بهره برداری از منابع زیر بستر را بر اساس تعیین مرزهای ساحلی خود با روسیه بستند. بعد هم دولت ترکمنستان اقداماتی را برای هماهنگی با این سه کشور انجام داد. اما دولت های روسیه، قزاقستان و آذربایجان نتوانستند این توافق را نهایی کنند. بین ترکمنستان و آذربایجان هم در مورد تقسیم منابع اختلاف پیش آمده است. اما با وجود اختلافات پیش آمده در بین این کشورها آنها سعی می کنند مواضع خود را هماهنگ کنند و در نهایت نادیده گرفتن منافع ایران را دنبال کنند.

برگزاری اجلاس آتی در قزاقستان در شرایطی در حال برنامه ریزی و برگزاری است که جمهوری اسلامی ایران با فشار بین المللی به خاطر برنامه هسته اش مواجه است. در واقع فرمول 1«4 یعنی چهار کشور سابق شوروی در یک سو و ایران در سوی دیگر در حال شکل گرفتن است. این نگرانی از مدت ها پیش مطرح بود که در صورت عدم اتخاذ یک تدبیر مناسب از سوی ایران این کشورها به گونه یی عمل خواهند کرد که منافع ایران به طور شایسته تحقق پیدا نکند. به ویژه اینکه بدون حضور ایران هیچ فرمولی در دریای خزر پاسخگوی نیازهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی این منطقه نخواهد بود. به نظر می رسد برگزاری این نشست بدون حضور ایران برآیند اجرای یک سیاست خارجی نامناسب در قبال مسائل دریای خزر در کشور ما باشد.

منبع: روزنامه اعتماد