وزارت امورخارجه ایران پس از مشروطیت

وزارت امورخارجه قدیمی ترین وزارتخانه ای است که در ایران تأسیس شده و تاریخ تشکیل آن تقریباً به دو قرن پیش می رسد.پس از تشکیل دولت واحد ایران که به دست آغا محمد خان قاجار انجام گرفت، لزوم برقراری روابط سیاسی با سایر دُول فکر تأسیس وزارتخانه یا سازمانی را به وجود آورد.

 در اوایل سلطنت فتحعلیشاه قاجار که روابط خارجی ایران کمابیش توسعه یافته بود و سفیران و نمایندگان خارجی به دربار ایران آمده بودند، برای مراجعات مأمورین خارجی و بیگانگان مرجع مخصوصی مقرر گردید و رضا قلی خان منشی الممالک که تقریباً وزارت داخله را اداره می کرد، مسئول این کار شد و قریب دوازده سال این سمت را دارا بود تا این که درسال 1236 هـ ق میرزا عبدالوهاب اصفهانی معروف به معتمد الدوله نشاط به این سمت انتخاب شد.

سازمان امورخارجی ایران در آن ایام نام خاصی نداشت. گاهی دفترخانه غربا گفته می شد و زمانی دفتر امورخارج اطلاق می گردید و مدتی هم امور دول خارجی نامگذاری شده بود. ظاهراً اولین کسی که با عنوان وزارت امورخارجه متصدی امور دول خارج شد، حاج میرزا ابوالحسن شیرازی بود و درسال 1239 بدین سمت منصوب شد و پس از او نیز عده ای با عنوان متصدی امورخارجی مصدر کار شدند که دراین کتاب شرح حال آنها به تفصیل آمده است.

   ناصرالدین شاه درسال 1275 هجری قمری پس از عزل و تبعید میرزا آقاخان نوری (اعتمادالدوله) دومین صدراعظم خود، از تعیین صدراعظم خودداری کرد و مسئولیت ادارة امور کشور را در حیطة نظارت ده وزیر قرار داد . وزارتخانه های دهگانه به شرح زیر بودند: وزارت مالیه، وزارت جنگ، وزارت امورخارجه، وزارت داخله، وزارت دیوان عدالت، وزارت صنایع و علوم، وزارت وظایف و موقوفات، وزارت مشورت خانه، وزارت تحریر فرامین و احکامات و وزارت تجار ممالک محروسه.

   ناصرالدین شاه برای هریک از این وزارتخانه ها مسئولی تعیین نمود. وزارت امورخارجه را به میرزا سعیدخان موتمن الملک سپرد و قرار براین شد که هر کدام از وزراء شرح وظایف وزارتخانه خود را مشروحاً تنظیم و به صحة شاه برسانند و همین طور هم شد. از این تاریخ وزارتخانه ها ازجمله وزارت امورخارجه وظایف خود را مدون نمودند. قریب شش سال ناصرالدین شاه از تعیین صدراعظم خودداری نمود تا سرانجام امور صدارت را به میرزا محمد خان سپهسالار سپرد ولی عنوان صدارت به او نداد بلکه عنوان وزیر اعظمی داشت. درسال 1290هـ ق میرزا حسین خان مشیرالدوله قزوینی که از صدارت معزول شده بود، به وزارت امورخارجه منصوب شد و قریبق هفت سال در راس وزارت امورخارجه قرار داشت. درسال 1297 هـ ق مجددا میرزا سعید خان موتمن الملک به وزارت امورخارجه منصوب گردید.

تاسیس وزارت خارجه ایران

   موتمن الملک که قریب ربع قرن در وزارت امورخارجه سابقه داشت همتی به خرج داده و با توجه به تجارب خود نظامنامه ای در باره وزارت امورخارجه تنظیم و درسال 1299 هجری قمری آن را به صحه شاه رسانید و آن را ملاک کار قرار داد.

 پس از تصویب نظامنامه درسال 1300 هجری قمری سازمان وزارت امورخارجه به شرح زیر پیاده شد: وزیر، رئیس کل وزارت امورخارجه( این سمت درحقیقت قائم مقام و معاون وزیر بود و سال های طولانی تصدی این سمت با میرزا محمد خان صدیق الملک نوری پدر حاج محتشم السطنه اسفندیاری بود. نایبان افرادی بودند که در انتظار شغل به وزیر مشورت می دادند.

غیر از ادارت مرکزی افرادی از طرف وزارت امورخارجه در شهرهای مختلف ایران که اتباع خارجی در آن جا ساکن بودند به نام کارگزار، نماینده وزارت امورخارجه بودند که در محاکمات کنسولی مشارکت می نمودند که تعداد آنها 70 نفر بود. در آن ایام وزارت امورخارجه ایران با تعدادی معدودی از کشورها رابطة دیپلماتیک برقرار کرده بود که عبارت بودند از:

سفارت آلمان که درسال 1859 میلادی برابر با 1238 شمسی دائر شده بود. سفارت اتریش و هنگری تاسیس 1873 میلادی برابر با 1252 شمسی. سفارت انگلستان تاسیس 1800 میلادی برابر با 1179شمسی امور هلند را نیز تصدی می کرد. سفارت ایتالیا تاسیس 1886 میلادی برابر با 1264 شمسی سفارت بلژیک تاسیس 1890 میلادی برابر با 1269 شمسی و اتازونی (ینگة دنیا) تاسیس 1883 میلادی برابر با 1261 شمسی.

غیر از سفارتخانه ها که درتهران تاسیس شده بود، بعضی از کشورها درشهرهای ایران کنسولگری داشتند که برحسب اهمیت آن شهر به اتباع کشور ذی ربط، ژنرال کنسول یا کنسول یا ویس کنسول داشتند.

کنسولگری های دولت انگلیس عبارت بودند از: کنسولگری مشهد، تبریز، رشت، شیراز، کرمانشاه، اصفهان، همدان و استرآباد.

دولت روسیه درشهرهای  زیرکنسولگری داشت: مشهد، تبریز، استرآباد، گیلان، درجزوکلات، قوچان و بجنورد ، بارفروش.

دولت عثمانی درشهرهای زیرکنسولگری داشت: تبریز، کرمانشاه، ساوجبلاغ مکری(مهاباد)، همدان، شیراز و بوشهر. دولت فرانسه هم در شهرهای تبریز و بوشهر کنسولگری دایرکرده بود.

اولین کنسولگری های ایران

   کنسولگری های ایران در آن ایام در این نقاط  تأسیس شده بود: مصر، قان، بیروت، جده، حکاری، طرابوزان، شام ، ارزروم، بایزید، اسکندریه، ازمیر، طنطنه، حلب، بغداد، بصره، نجف اشرف، حانقین، سلیمانیه و کرکوک، کاظمین، مندلیچ، دیار بکر، مسیّب، عماره سموات، بیت المقدس، بعقوبه، حلّه، قزل رباط، انطاکیه، بمبئی، کلکته، حیدرآباد، دکن، بیرما، تفلیس، ایروان، بادکوبه، حاجی طرخان، باطوم، این نظامنامه که به همت میرزا سعید خان تدوین و تنظیم شده بود تا سال 1318هـجری قمری معتبر و ملاک کار بود تا این که در آن سال میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، وزیرخارجه وقت، دومین نظامنامه را به رشته تحریر درآورد.

 این نظامنامه که به توشیح مظفرالدین شاه رسید برای وزارت امورخارجه مقررات تازه و سازمان جدیدی را پیش بینی می کرد. درهمین نظامنامه برای اولین بار برای ورود به خدمت وزارت امورخارجه شرایط خاصی پیش بینی شده بود. مدرسه علوم سیاسی که درسال 1317 هجری قمری تاسیس شد، برای آن بود که تعلیم و تربیت کارمندان وزارت امورخارجه را برعهده بگیرد و تا سال های بعد(1306 ش) که این مدرسه برپا بود، امور آن زیر نظر وزارت امورخارجه اداره می شد. درحقیقت یکی از ادارات تابعه وزارت امورخارجه بود. اکثر سیاستمداران و رجال عصر مشروطیت ایران از فارغ التحصیلان این مدرسه بودند که به خدمت وزارت امورخارجه درآمدند.