اولین تغییرات در پیام های ایران و آمریکا به یکدیگر

می توان گفت فاصله دو رئیس جمهور سابق و امروز آمریکا از جهات مختلف به همان اندازه زیاد است که فاصله دو رئیس جمهور سابق و فعلی ایران. اگر محمد خاتمی 12 سال پیش با ادبیاتی متفاوت و جدید وارد فضای سیاسی ایران شد و کشورمان و بلکه دنیا را تحت تاثیر ادبیات خود قرار داد، حالا محمود احمدی نژاد بر مسند ریاست جمهوری نشسته و گفتمانی دیگر دارد و تاثیراتش بر جهان از سنخ دیگری است.

صحبت از دایره تاثیرگذاری روسای جمهور ایران و آمریکا نیست که قیاسی نادرست و نابرابر است. سخن از اندازه تغییرات و سرعت تغییرات است که بسته به همخوان بودن با نظم جهانی و یا تقابل با آن، زیاد و کم می شود و جنبه مثبت و منفی پیدا می کند و سود و زیان می آورد.

اوباما ایران را جمهوری اسلامی خطاب کرد

اوباما در پیام نوروزی اش به مردم ایران مثل گذشته با ادبیاتی شسته رفته و گویا سخن گفت. او اگرچه در جاهایی انتظارات سیاسی آمریکا را به عنوان یک ابرقدرت مطرح کرد و شاعرانگی اش را مخدوش ساخت اما تک مصرع هایی را در کلام خود گنجاند که موجب شد رهبر انقلاب اسلامی به فاصله یک روز پاسخی به آن بدهد که نشان از احتمال وقوع تغییرات عینی در رابطه میان دو طرف باشد.

این اولین بار بود که رئیس جمهوری از آمریکا در دوران تشکیل جمهوری اسلامی، این کشور را با نام نظام سیاسی اش یعنی جمهوری اسلامی خطاب می کرد و سخن اش را نیز رو به مردم و نیز رهبران ایران ایراد می کرد: "من به ویژه می خواهم به طور مستقیم با مردم و رهبران جمهوری اسلامی ایران صحبت کنم."

او فرهنگ و هنر ایرانی را ستود. حال آنکه در خود ایران سمت نگاه ها بیشتر به فرهنگ غرب است و شیفتگان به موسیقی و فیلم و عروسک های هالیوودی از حد شمار خارج اند. با این وجود اوباما به سابقه تمدنی ایران اشاره کرد و آن را مایه پربار شدن فرهنگ آمریکایی و جهانی دانست؛ چیزی که از آمریکاییان ایرانی تبار ریشه گرفته است.

تاکید رئیس جمهور آمریکا بر نقاط مشترک انسانی و جشن های ملی و امید به زیست بهتر در جهان در سایه امنیت و رفاه بخش دیگری از گفتار باراک اوباما بود که آن را به مقوله پیشرفت جوامع و نسبت آن با امنیت و آشتی میان ملت ها پیوند داد.

سخن که به اینجا رسید و پیش درآمد کافی برای ورود به دیالوگ ادا شد، رهبران ایران را خطاب قرار داد و گفت: ما اختلافات جدی داریم که با گذشت زمان بر آنها افزوده شده است. دولت من اکنون به دیپلماسی پایبند است که طیف کاملی از مسائلی را که پیش روی ماست مورد بررسی قرار می دهد و در صدد ایجاد یک پیوند سازنده میان ایالات متحده، ایران و جامعه جهانی است. این فرایند با تهدید به پیش نمی رود. ما خواستار برقراری ارتباطی صادقانه و مبتنی بر احترام متقابل هستیم. 

حق انتخاب برای ایران

او ایران را برای رسیدن به جایگاهی شایسته در نظام بین الملل واجد حق انتخاب دانست و این بدان معنا بود که ایران می تواند با تصمیم گیری و استفاده از حق انتخابش - در تداوم روند موجود و یا همسازی با دنیا - به ارتقا یا عدم ارتقای خود در جهان دست یابد.

رئیس جمهور آمریکا تحقق آشتی میان دو کشور و قرارگیری ایران را در جاده مطلوب نظر ایالات متحده دشوار توصیف کرد و در عین حال گفت: کسانی هستند که اصرار دارند ما را بر اساس اختلافاتی که داریم معرفی کنند. اما شایسته است کلماتی را که سالیانی پیش به وسیله سعدی نوشته شده به خاطر بیاوریم که گفت: "بنی آدم اعضای یکدیگرند، که در آفرینش ز یک گوهرند." 

نگاه رهبر انقلاب به مقوله مردم سالاری

بعد از اینکه اوباما برای نخستین بار در طول حیات سیاسی جمهوری اسلامی ایران این چنین روشن و از طریق پیام نوروزی، رهبران ایران را در کنار مردم خطاب قرار داد، آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب نیز در سخنرانی مهمی که در مشهد ایراد کردند، بیش از هر موضوع دیگری بر مسئله ایران و آمریکا و نظام مردم سالار جمهوری اسلامی و امر انتخابات تاکید کردند.

در روزهایی که شرایط انتخابات در ایران با کناره گیری سیدمحمد خاتمی از نامزدی ریاست جمهوری، وارد مرحله تازه ای شده و پیشبرد تغییرات دموکراتیک در ایران در پرده ابهام فرو رفته بود، رهبر انقلاب از نظام مردم سالار جمهوری اسلامی گفتند و مردم را رکن نظام و همگان را دارای آرای برابر در انتخابات دانستند و به طور مستقیم اعلام کردند که حمایت هایشان از دولت فعلی جنبه انتخاباتی ندارد.

روی دیگر سخن ایشان با قوای مقننه و مجریه بود تا سال سخت پیش رو را با اصلاح الگوی مصرف اداره کنند و جامعه را از غرق شدن در مصائب اقتصادی و بحران های اجتماعی مصون دارند.

رسیدن امواج بحران مالی غرب به خاورمیانه و کشورهای نفتی و تداوم تحریم های اقتصادی علیه ایران زمینه ساز نگرانی هایی است که سال 88 را به سالی سرنوشت ساز برای جمهوری اسلامی بدل کرده است. شاید این سال سخت و طاقت فرسا به خبرهای خوشی منجر شود. این انتظار می رود که عقلای نظام بر قطع روند فعلی در سیاست خارجی و داخلی ایران به اجماع رسیده و بخشی از خط کشی ها و محدودیت ها را از سر راه پیشرفت کشور برداشته و تغییراتی را پذیرا شوند.

توجه بیشتر به خصوصی سازی و بازار آزاد، عرضه سهام بانک ها و کارخانجات دولتی، حرکت در مسیر بین المللی برای دفع تهدیدها و رفع تحریم ها و شاید تغییر دولت در خردادماه از جمله زمینه های تغییرات عدیده ای باشد که نظام برای تدبیر امور، تداوم حیات سیاسی و گذر از بحران پیش رو اندیشیده باشد.

دست باز ایران برای مطالبه

اما سخنان رهبر انقلاب درباره رابطه ایران و آمریکا از جایی آغاز شد که ایشان به سابقه بدرفتاری و دشمنی آمریکایی ها در تاریخ معاصر ایران اشاره کرد و با این مقدمه، دست ایران را برای مطالبه باز گذاشت تا بگوید که این ایران است که می بایست منتظر وقوع تغییرات در طرف مقابل باشد نه آمریکایی ها.

ایشان در همین باره به مسدود کردن میلیاردها دلار دارایی و اجناس و اموال ایران، چراغ سبز آنها به صدام برای حمله به ایران و حمایت از رژیم بعثی در زمان جنگ تحمیلی که منجر به شهادت حدود 300 هزار نفر از جوانان ایران شد و نیز فاجعه حمله موشکی به هواپیمای ایرباس اشاره کردند و افزودند: آیا ملت ایران می تواند این مسائل را فراموش کند؟

شاید ایشان به تعبیری اعلام کردند که در قبال این موارد نمی توان از موضع طلبکارانه وارد شد و مدعی شد که به سوی ایران دست دراز کرده ایم.

آیت الله خامنه ای حتی آن بخش از پیام نوروزی اوباما را نیز که گفته بود ایران دست از تروریسم و سلاح هسته ای بردارد، مورد انتقاد قرار داد و آن را نوعی اتهام زنی تلقی کرد.

ایشان با اشاره به موضوع مذاکره و شعار "تغییر" رئیس جمهور جدید آمریکا، خواستار اعمال تغییرات واقعی در سیاست این کشور نسبت به ایران شد و با برشمردن موضوعات انسداد دارایی های ایران، تداوم تحریم ها، تبلیغات ضد ایرانی و دفاع بی قید و شرط از رژیم صهیونیستی، به طور تلویحی ایران را بیش از طرف مقابل صاحب حق دانست که مواضع بالادستانه اختیار کند.

مصادیق عینی به جای ایدئولوژی

بخشی دیگر از سخنان ایشان به برخورد دوگانه آمریکا و تحمیل اراده آنها به دیگر کشورها (از جمله ایران) می پرداخت. رهبر انقلاب این مسئله را دلیل اصلی بی اعتمادی دانست و به مسئولان آمریکایی توصیه کرد تا از این رفتار برحذر باشند تا به تدریج نزد افکار عمومی تغییر کنند.

درواقع روی سخن ایشان متوجه رابطه ایران و آمریکا بود که می بایست با یک موضع روشن و نزدیک با مواضع ایران همراه شود تا طرف ایرانی نیز در رفتار خود تجدیدنظر کرده و تغییراتی را صورت دهد.

اگرچه مقام رهبری به جزئیات بیشتر در مورد تغییرات دو سویه اشاره ای نداشتند اما برقراری رابطه ایران و آمریکا را ناممکن و بسته به ایدئولوژی ها توصیف نکردند و این بار مصادیقی را برای سابقه دشمنی آمریکا با ایران برشمردند تا نشان دهند که در این مرحله می توان و می بایست وارد مصادیق شد تا از طریق جزئیات و مصداق های عینی وارد گفتگو شد. اوباما نیز گفته بود که ما (دو کشور) اختلافات جدی داریم که با گذشت زمان بر آنها افزوده شده است. اما وی این نکته را هم متذکر شد که "دولت من اکنون به دیپلماسی پایبند است و (به همین منظور) طیف کاملی از مسائلی را که پیش روی ماست مورد بررسی قرار می دهد و در صدد ایجاد یک پیوند سازنده میان ایالات متحده، ایران و جامعه جهانی است."

حق انتخابی که اوباما به ایران تفویض داشت و اعلام کرد که ایران خود می تواند برای آینده اش تصمیم بگیرد و مختار بین تداوم وضع موجود و یا تغییر مسیر است، از سوی رهبر انقلاب پاسخی تیزهوشانه داده شد. ایشان با تکیه بر وجوه مردم سالارانه نظام جمهوری اسلامی و حکومت برآمده از مردم، حرف های ایران را حرف مردم دانستند و مظالم تاریخی آمریکاییان را نیز مظالم رفته بر مردم.

اگرچه پیام باراک اوباما به عنوان رئیس جمهور آمریکا خطاب به مردم، رهبران و نظام جمهوری اسلامی بیش از پیام های نهفته در پیام رهبری، با تغییر لحن و دگرگونی مواجه بود اما همین مقوله جایگاه اختلافات دو کشور و سطح رسیدگی به اختلافات فیمابین را روشن تر کرد. همزمان با شفاف شدن جایگاه رسیدگی به اختلافات ایران و آمریکا در دو کشور، مسئله دیگری نیز روشن شد و آن اینکه در ایران نگاه ایدئولوژیک به رابطه ایران و آمریکا قابل چشم پوشی و قابل حذف است و بدیهی است که نزول از جایگاه ایدئولوژیک به سطح سیاسی – با همه اختلاف ها و انتظارهای موجود – خود نوعی صعود و جهش محسوب می شود که بیش از قبل ظرفیت دیالوگ پذیری و انعطاف پذیری دارد.