اردوغان؛ سیاست در سپهر عمومی

اعتراض و واکنش رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه به سخنان شیمون پرز، رئیس‌جمهور اسرائیل، در حاشیه اجلاس اقتصادی داووس، از زوایای گوناگونی قابل تحلیل است. یک منظر _که در این نوشتار به آن پرداخته می‌شود_ ارزیابی این کنش از منظر نقد کنش عقلانی و واقع‌گرایی سیاسی، و توجه به افکار عمومی و سپهر عمومی است. 

در ظاهر چنین به نظر می‌رسد که اقدام اردوغان با توجه به بهبود و ارتقاء مناسبات آنکارا- تل‌آویو در چند سال اخیر، واجد رعایت اصل «هزینه_فایده» و کنش عقلانی و واقع‌گرایی سیاسی، نیست؛ اما آیا «منافع» ترکیه و شخص اردوغان، از منظری دیگر (دفاع از حقوق بشر، به‌طور عام؛ و حقوق اهالی غزه و فلسطینیان و مسلمانان ساکن آن، به‌طور خاص) واجد اهمیت و اولویت نبوده است؟ 

برخی از اندیشمندان، همچون هانس جی مورگنتا، صاحب‌نظر در علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، معتقدند:«راهنمای اصلی که به نظریۀ واقع‌گرایی سیاسی کمک می‌کند تا راهش را در عرصه‌ی سیاست بین‌الملل بیابد، مفهوم "منافع" است که در چارچوب قدرت تعریف می‌شود... فرض ما بر این است که دولتمردان بر اساس مفهوم منافع در چارچوب قدرت تفکر و رفتار می‌کنند.» مورگنتا در نظریه‌پردازی، مفهوم «منافع» را کانون اصلی در روابط بین‌الملل می‌داند. او معتقد است که این مفهوم (منافع) اجازه می‌دهد سیاست خارجی کشورهای مختلف را مستقل از انگیزه‌ها، اولویت‌ها، و صفات و خصوصیات فکری و اخلاقی متفاوت دولتمردان درک، و آن‌ها را عقلانی، ارزیابی کنیم. مورگنتا مفهوم منافع را مقوله‌ای عینی معرفی می‌کند که تحت تأثیر شرایط زمانی و مکانی قرار نمی‌گیرد. این‌چنین، از نظر وی، دولت‌ها کنش‌گرانی عقلانی محسوب می‌شوند که در پی منافع خود هستند. 

اما برخی دیگر از اندیشمندان، مانند الکساندر ونت، صاحب‌نظر علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، از منظری دیگر به مفهوم منافع و کنش عقلانی، می‌نگرند؛ به عقیده‌ی ونت: «منافع مستلزم وجود هویت است زیرا یک کنش‌گر تا وقتی نداند که کیست نمی‌داند چه می‌خواهد، و از آن‌جا که هویت‌ها به درجات متفاوت واجد محتوایی فرهنگی هستند، منافع نیز چنین هستند. ممکن است خود این هویت‌ها با توجه به منافع برگزیده شوند (یعنی آن چه برخی از خردگرایان می گویند)، اما خود این منافع مستلزم هویت‌های عمیق‌تری هستند.» 

ونت معتقد است، عناصر ادراکی و تأملی در شکل‌گیری «منافع» مؤثرند. به نظر او:«خود منافع ادراک یا انگاره هستند.» این تصور ارزش در یک چیز است که به انگیزه‌ی لازم برای تعقیب آن قوام می بخشد.
 

در گزینش عقلانی، عقلانیت صرفاً نقشی ابزاری دارد و به حداکثر کردن فایده اختصاص دارد، نه شکل دادن به ترجیحات و منافع. ولی ونت معتقد است که در تصمیم‌گیری گروهی به‌ویژه در عرصۀ سیاست بین‌الملل تأمل در تکوین منافع نقش مهمی دارد. منظور از تأمل _به‌عقیده‌ی ونت_ فرایند پرتعارضی از بحث، اقناع، و قالب‌بندی موضوعات است. 

این‌چنین به‌نظر می‌رسد نظریۀ گزینش عقلانی، نظریه ای نیست که بتوان آن را به تنهایی در موقعیت‌های گوناگون مورد استفاده قرار داد. فرآیند گفت‌وگو و اقناع در «حوزه‌عمومی» نقش مهمی در اتخاذ رویکرد دارد_ رویکردی که چه بسا چندان عقلانی جلوه نکند.

از همین زاویه، اقدام غیرمترقبه _والبته تحسین‌برانگیز_ اردوغان در واکنش تند به پرز، و ترک اعتراض‌آمیز داووس، هرچند از انگیزه‌ها و ترجیحات ایدئولوژیک نخست‌وزیر ترکیه نشانه‌های محسوسی دارد، اما مستقل از این، ریشه در «هویت» و «انگاره»های او نیز دارد، اردوغان می‌داند که «کیست». افزون بر این، اعتراض او همچنین بازتابی از یک فرآیند است؛ فرآیند سامان یافته در افکار عمومی جهان، علیه اعمال خشونت غیرانسانی و تضییقات بی‌رحمانه بر ضد شهروندان معمولی و ساکنان غیرنظامی غزه. بازتابی از مفاهمه و نظر مشترک در تعداد پرشماری «حوزه‌ عمومی» که اقدامات سبوعانه‌ی تل‌آویو را نفی و محکوم می‌کنند.  

اين‌گونه، اردوغان محاسبه و ملاحظه‌ی «هزینه_فایده» و کنش از زاویه‌ی عقلانیت ابزاری و واقع‌گرایی سیاسی را به کنار می‌نهد، و رفتاری را اتخاذ می‌کند که افکار عمومی _نه فقط در ترکیه، که در نقاط متعددی از جهان_ آن را مورد استقبال قرار می‌دهد. انعکاس این رویداد در خبرگزاری‌ها و رسانه‌های گوناگون، و استقبال گسترده از این خبر، بهترین شاهد برای این مدعاست.

سیاست مستقل از دولت‌ها، در حوزه‌ای دیگر نیز به‌صورت موثر، ایفای نقش می‌کند: جامعه مدنی و افکار عمومی.

 

منابع:

مورگنتا، هانس جی. 1384. سیاست میان ملت‌ها. ترجمه حمیرا مشیرزاده. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.

ونت، الکساندر. 1384. نظریه اجتماعی سیاست بین‌الملل. ترجمه حمیرا مشیرزاده. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.