یافتن «هفت کشور»

 در سال 1385 با همکاری مهران افشاری‌ـ متن‌دوست گرامی‌ـ داستان‌واره‌ای آمیخته به اخلاق و جغرافیای خیالی را از روی دو نسخه ناقص (مخصوصا از اول و آخر) که به دست آمده بود به لطف انتشارات فرهنگ‌‌‌منش «چشمه» با نامی که به حدس و گمان بدان داده شدـ هفت کشور و سفرهای ابن تراب‌ـ به چاپ رساندیم، اگرچه نشان دیگری از آن نیافته بودیم. خوشبختانه پس از یک سال فاضل شریف و ارجمند، محمد شریفی، از راه مهر با تلفن مرا آگاه فرمود که از این متن ادبی در قسمت سوم از جلد پنجم تاریخ ادبیات فارسی در ایران تالیف مرحوم دکتر ذبیح‌الله صفا بر اساس فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی که مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه تالیف کرده است (1339ش) یاد شده است. بسیار موجب شادی شد. شوق‌زده مهران افشاری را از ماجرا با خبر کردم و هم او هم من آن دو مرجع را دیدیم و معلوم شد که نسخه‌ای کامل و با نام و نشان از آن هست و دانش‌پژوه از وجود نسخه‌های دیگر هم مطلع شده بوده و همه به نام «هفت کشور» است. مولف در خطبه آن را چنان نام‌‌گذارده است و خوشبختانه از این جهت، همان نام را بر متنی ناقص که در دست داشتیم و از عنوان عاری است، نهاده بودیم. کتاب اگرچه در زمینه مطالب اخلاقی و گردش خیالی در هفت کشور است ولی جای آن در قلمرو حکایات عوامانه بیشتر مناسب است زیرا خود مولف در دیباچه گوید که رسم خود را بر آن متن نهاده «عام‌فریب‌تر باشد از جمیع تواریخ». یعنی می‌گوید که تاریخ نیست. وجود لفظ «تواریخ» موجب شده است که در شمار کتاب‌های تاریخ قلمداد شود تا ذهن دیردرک ما در فهرست‌ها پی به آن نبرد. احمد منزوی بر اساس آنکه دانش‌پژوه متن را «تاریخ» بر شمرده، این داستان‌واره را در مجلدی از فهرست نسخه‌های خطی فارسی آورده است که به جغرافیا و تاریخ اختصاص دارد و طبعا چون ما در مجلد مربوط به افسانه پی آن بودیم محروم ماندیم از اینکه بتوانیم بدان نسخه دست بیابیم. ناچار چون همان متن ناقص را مفید دانستیم به چاپ رساندیم و بر گفته ادوارد براون رفتیم که به محمد قزوینی نصیحت کرده بود کار تحقیق را به مرحله مفیدی که می‌رسد به چاپ برسانید زیرا گاه انتظار اکمال و اتمام آن را نمی‌توان داشت. بعدها دیگران می‌آیند و آن نقایص و معایب را برطرف می‌کنند. حال در مورد هفت‌کشور همان حکمت رهنما بود و این‌طور بخت یاری کرد که جناب شریفی ما را از موجود‌ بودن نسخه کامل آن آگاه کنند تا بتوانیم چاپ دوم را به طور کامل هرچه زودتر منتشر‌سازیم. البته از نسخه‌های تازه‌یاب برای نسخه‌بدل و اصلاحات نیز بهره‌ور خواهیم شد و امید است متن شسته‌رفته‌تر بشود. مولف هفت‌کشور بنابر دیباچه متن، فخری (فخر) ‌بن امیر هروی است که در زمان شاه اسمعیل‌بن حیدر (930 ـ 907) می‌زیست و کتاب هفت کشور را به نام پادشاه مذکور کرده و سروده است: «منم فخری از جان ثناخوان او». به همین مناسبت در فهرست نسخه‌های خطی مدرسه سپهسالار او را شیعی دانسته‌اند. این کتاب در مدت سه سال تالیف شده و مولفش در بیتی گفته است: خیال اندرین نسخه کردم سه سال/ که فارغ نبودم دمی زین خیال. این بیت در میان یکصدوهجده بیتی است که میان دیباچه گنجانیده شده است.