تنش در روابط ایران و مصر در دو سطح متفاوت

در حالی که پیش­بینی می­شد پس از سفر مکرر مقام­های ایرانی از جمله حداد عادل رئیس سابق مجلس شورای اسلامی ایران و علی لاریجانی رئیس فعلی مجلس به قاهره و دیدار با مقام­های مصری شمارش معکوس در روابط ایران و مصر آغاز شود، فیلم اعدام فرعون که توسط بخش خصوصی در ایران تهیه شده بود، همه چیز را بر هم زد.

فیلم اعدام فرعون فیلمی است که توسط یک مستند ساز ایرانی با حمایت ستاد پاسداشت شهدا ساخته شده و در آن شماری از تحلیلگران درباره ترور انور سادات، رئیس جمهوری اسبق مصر که توسط خالد اسلامبولی ترور شد، به همراه پخش فیلم­های منتشر نشده­ای از وی به اظهار نظر می­پردازند. این فیلم روندی انتقادی علیه انور سادات دارد و وی  را به دلیل امضای معاهده کمپ­دیوید خائن توصیف می­کند.

اما با وجود این که این فیلم توسط بخش خصوصی ساخته شده و سازنده آن نیز هیچ ارتباط رسمی با دولت ایران ندارد، جنجال گسترده­ای را در مصر به وجود آورده به گونه­ای که برخی از کارگردانان و هنرمندان مصری خواستار قطع رابط با ایران شدند و از دولت کشورشان خواستند نماینده حافظ منافع مصر در ایران را به قاهره فرا خواند و نمایندگان ایران را نیز از کشور خارج کنند. پیش­بینی می­شد با گذشت نزدیک به یک ماه از این اتفاق جو ملتهب ناشی از پخش این فیلم آرام شود، اما چنین نشده و مطبوعات مصری همچنان علیه تهران مطلب منتشر می­کنند.

سید محسن حکیم مشاور ارشد سید عبدالعزیز حکیم رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق که به تازگی از سفر مصر بازگشته در این باره به دیپلماسی ایرانی گفت: «ما در آنجا درباره روابط ایران و مصر به گفت و گو نپرداختیم. اما کاملا مشخص بود که فضا به نفع ایران نیست. فضا کاملا ضد ایرانی شده بود و عامل اصلی آن نیز همین فیلم اعدام فرعون بود که توسط یک کارگردان ایرانی ساخته شده بود. در کنفرانس­های مطبوعاتی روزنامه­نگاران و خبرنگاران با عصابنیت درباره آن صحبت می­کردند و از وزارت امور خارجه مصر دائما می­خواستند که نسبت به این موضع واکنش صریح نشان دهد.»

از وی پرسیدیم که آیا این موضوع تاثیری در روابط عراق و مصر و روند مذاکرات شما با آنها نداشت، ایشان پاسخ داد، روابط ایران و مصر ربطی به ما ندارد. ما درباره عراق به قاهره سفر کرده بودیم و بیشتر صحبت­ها هم درباره روابط عراق و مصر و چگونگی بهبودی روابط بین بغداد و قاهره بود.

پیش از این خانواده انور سادات تهدید کرده بود که از دولت ایران برای تهیه این فیلم شکایت می­کند. جمعی از مستندسازان و کارگردانان مصری نیز تهدید کرده­اند در اقدامی تلافی­جویانه فیلمی درباره امام خمینی (ره) خواهند ساخت. محمد حسن الفی، سردبیر روزنامه الوطنی الیوم، سخنگوی رسمی حزب حاکم مصر با تایید این خبر گفت: «تولید فیلمی در پاسخ به ساخت فیلم اعدام فرعون به زودی آغاز می­شود.»

ممدوح اللیثی رئیس سندیکای فیلمسازان مصر نیز فیلم اعدام فرعون را بی­ادبی دانسته که بر پایه مشتی دروغ ساخته شده است. وی از ایرانی­ها خواست، در ساخت چنین فیلم­هایی تجدید نظر کنند و اجازه ندهند چنین اتفاقاتی روابط ایران و مصر را تیره کند.

وی در این باره گفت: «سادات یک قهرمان حقیقی بود، اگر سادات نبود صحرای سینا به مصر پس داده نمی­شد. اکنون رویه سادات خط مشی سوری­ها و فلسطینی­ها شده است. چرا جمهوری اسلامی ایران به سوریه و فلسطین چنین انتقادهایی نمی­کند.»

وحید حامد فیلم­نامه­نویس مشهور مصری نیز معتقد است، نباید به کار ایرانی­ها پاسخ سیاسی و رسمی داد. کار آنها را باید با کارهای فرهنگی و سینمایی همانند خودشان پاسخ دهیم. اشاره او مستقیما به فیلمی است که قرار است درباره امام خمینی ساخته شود.

وی همچنین گفت: «فیلم اعدام فرعون یک فیلم تبلیغاتی است ونباید با آن به عنوان یک کار هنری برخورد شود. این فیلم بازده سیاست يک کشور است، یعنی منعکس کننده دیدگاهی است که ایرانییان از مدتها پیش به آن اعتقاد داشته­اند تا آنجایی که نام اسلامبولی را روی یکی از خیابانهای خود گذاشته­اند.»

اما بر خلاف تصور واکنش گروه­های اسلام­گرا در مصر نیز نسبت به این رویداد مثبت نبود. آنها هم سیاست­های ایران را در ساخت چنین فیلم­هایی نکوهش کردند. یکی از رهبران الجماعه الاسلامیه، که نخواست نامش فاش شود و خود نیز در عملیات ترور انور سادات مشارکت داشت، از این که سادات را یک خائن معرفی می­کنند بسیار انتقاد کرد و گفت: «وی مرد بزرگی است که قهرمان پیروزی جنگ اکتبر بود و باید به وی احترام گذاشت.»

وی درباره خالد اسلامبولی نیز می­گوید: «قاتل سادات، جوان خوب و نیک صفتی بود. وی هنگامی که رییس جمهور سادات را ترور کرد، تصور داشت که دست به عمل شایسته­ای می زند اما من معتقدم اگر اکنون زمان به عقب باز گردد مشابه آن حادثه اتفاق نخواهد افتاد. سادات بیشترین آزادی­ها را به جنبش­ اسلامی داد ولی این جنبش نتوانست از این آزادیها به خوبی استفاده کند.»

در این میان روزنامه‌های پرتیراژ مصر مخصوصاً روزنامه‌های «جمهوری» و «روز الیوسف» هجوم گسترده‌ای را علیه ایران به بهانه این فیلم آغاز کرده‌اند و مدعی شده­اند جمهوری اسلامی ایران بیش از اسرائیل موجودیت اعراب را تهدید می‌کند.

تنش در روابط ایران و مصر به جایی رسید که بازی دوستانه ایران و مصر به همین بهانه لغو شد و دفتر شبکه العالم در مصر نیز به دستور دولت مصر تعطیل شد.

واکنش وزارت امور خارجه مصر

 اما واکنش وازرت امور خارجه مصر نسبت به این موضوع متفاوت بود. گویا جنجال­های روانی این موضوع را به گردن مطبوعات مصر انداخته­اند و خود سیاست دیگری را در پیش گرفته­اند. به هر حال کار دیپلماتیک و کارهای بین­المللی ادبیات و راه و روش خود را دارند.

وزارت امور خارجه مصر ساخت فیلم اعدام فرعون را به شدت محکوم کرد، اما حسام زکی سخنگوی آن گفت: « این موضوع نباید به حدی برسد که به روابط دیپلماتیک ایران و مصر ضربه وارد کند. اطلاعات به دست آمده حاکی از آن است که این فیلم، در سینما و یا حتی در تلویزیون ایران پخش نشد. از این رو امیدواریم که دیگر در ایران چنین اقداماتی انجام نشود.»

وزارت امور خارجه مصر نیز اعلام کرد، از عالی ترین دیپلمات ایران در مصر خواسته است که از تشدید بحرانی که در پی ساخت فیلم اعدام فرعون به وجود آمده اجتناب کند و نگذارد، این فیلم تاثیر سوئی بر روابط ایران و مصر بگذارد.

تامر خلیل، معاون وزیر امور خارجه در امور آسیای وزارت امور خارجه مصر به سید حسین رجبی، حافظ منافع ایران در قاهره اطلاع داده است که فیلم اعدام فرعون بازتاب گسترده­ای در مطبوعات مصری داشته و می­تواند تاثیر سوئی بر روابط دو کشور بگذارد.

وی در نامه خود آورده است که چنین کارهایی به هیچ وجه به صلاح نیست و ایران باید حساسیت­های مصری­ها را درک کند. فیلم اعدام فرعون می­تواند تاثر منفی بر روابط ایران و مصر بگذارد.

واکنش وزارت امور خارجه ایران

وزارت امور خارجه ایران معتقد است بانی تولید فیلم اعدام فرعون یک موسسه غیر دولتی بوده و موضوعات مطرح‌شده در این مجموعه، ارتباطی با مواضع رسمی تهران ندارد. طبعا موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران را باید در سخنان مسئولان کشور جستجو کرد.

به اعتقاد وزارت امور خارجه ایران، بانی تولید این فیلم یک موسسه غیر دولتی بوده و با توجه به فضای آزادی بیان و رشد انجمن­های مردم نهاد در جمهوری اسلامی ایران چنین مجموعه­های مستندی از سوی موسسه­های خصوصی ساخته می­شود و موضوعات مطرح شده در آنها نیز ارتباطی با مواضع رسمی تهران ندارد.

مسئولان وزارت امور خارجه معتقدند، با توجه به تاکیدات مکرر مسئولان ایرانی و مصری بر مناسبات متین دو کشور در سال­های گذشته روابط ایران و مصر در حوزه های مختلف پیشرفت داشته و افکار عمومی ایران و مصر نیز بر آن اتفاق نظر دارند. به اعتقاد آنها عدم توجه ایران به جوسازی­های برخی رسانه های عربی نمایانگر عزم جدی تهران و قاهره بر تعمیق مناسبات دو کشور است و رویکرد جمهوری اسلامی ایران در خصوص روابط با مصر همواره رویکردی مبنی بر احترام متقابل بوده است.

در واکنش به اظهاراتی که از مقام­های آگاه وزارت امور خارجه و دفتر حفاظت از منافع ایران در قاهره نقل شده، فيروز رجایی فر، مدیرکل ستاد پاسداشت شهدا با صدور بیانیه‌ای که در سایت قدس نیوز منتشر شد، گفت: «فیلمی که ما ساختیم خارج از چارچوبها و مواضع نظام نبوده است. اقدام وزارت خارجه در تکذیب ارتباط مواضع کشور با آنچه در این فیلم مطرح شده باعث تاسف است و شک ندارم که رئیس جمهور محترم با این اقدام شتابزده مقام آگاه وزارت خارجه موافق نیستند.»

این در حالی است که ستاد پاسداشت شهدا پس از رو به رو شدن با موج انتقادهای روزنامه­های مصری و واکنش­های متفاوت مقام­های ایران و مصر بر موضع قبلی خود تاکید کرده و اعلام کرده است، قصد دارد در بهشت زهرا مقبره­ای نمادین از خالد اسلامبولی بسازد تا یاد و خاطره وی همیشه زنده بماند.

درخواست برای تاسیس الازهر در تهران

در حالی که موج اعتراض­ها نسبت به فیلم اعدام فرعون بالا رفته و گمان می­رود که این فیلم باعث افزایش تنش­ها میان ایران و مصر شود، جمهورى اسلامى ايران با درخواستى از دانشگاه الازهر قاهره بزرگترين دانشگاه سنى‌مذهب دنیای اسلام، خواستار بازگشايى شعبه­ای در تهران شده است.

کريم عزيزى، سخنگوى دفتر حافظ منافع ايران در قاهره در گفت و گو با خبرگزاری فرانسه گفت: «ما به طور رسمى اين درخواست را ارائه داده‌ايم، اما تاکنون پاسخى دريافت نکرده‌ايم. اين درخواست با هدف تحکيم روابط ايران و مصر و وحدت هرچه بيشتر شاخه‌هاى مذهبى اسلام، به ويژه تشيع و تسنن ارائه شده است.»

اما روزنامه عراقی زمان نوشت، عزیزی خود به دیدار طنطاوی رئیس دانشگاه الازهر رفته و از وی رسما خواسته که اجازه تاسیس شعبه­ای از الازهر در ایران داده شود. گفته می­شود، برخورد شیخ الازهر با تقاضای عزیزی مثبت بوده اما تا کنون جواب رسمی داده نشده است.

اما با این حال شیخ عبدالفتاح علام، وکیل الازهر در این باره گفت: «ایران به طور رسمی تقاضای افتتاح شعبه­ای از الازهر در ایران نکرده است. اگر ایران تقاضای خود را به صورت مکتوب و رسمی به ما بدهد آن را در جلسه­ای به ریاست طنطاوی بررسی کرده و در نهایت موضع نهاییمان را اعلام می­کنیم.»

وی در ادامه افزود: «آخرین تقاضای رسمی که از ایران در این رابطه به مصر فرستاده شده به سال 1975 باز می­گردد که هدف از آن نزدیکی روابط ایران و مصر و روابط مذاهب اسلامی به ویژه شیعه و سنی به یکدیگر بود.»  

این در حالی است که شيخ على عبدالباقى، رئيس مرکز تحقيقات اسلامى دانشگاه الازهر گفت: «درخواست تأسيس دانشکده در ايران رسمى نبود و از سوى پنج ميليون اقليت سنى ايران مطرح شده است. سنى‌هاى ايران خواستار تدريس علوم اهل تسنن دانشگاه الازهر به فرزندان خود هستند که از نظر آنان، پيشرفته و باز است و اين پيام الازهر براى همه جهانيان است.»

«عبدالمنعم البرى»، استاد سابق دانشگاه الازهر هم گفت که از کارشناسان مصرى تشيع از جمله خود او خواسته شده تا به نيروهاى امنيتى اين کشور درباره ايدئولوژى شيعه و نقشه‌هاى آن براى نفوذ به کشورهاى سنى آموزش بدهند، اما وى تأييد دارد که ما ترس و نگرانى از شيعيان نداريم و هيچ تنش و اختلافى ميان الازهر و بقيه مذاهب اسلامى نیز وجود ندارد.

در حالى که عزيزى بر اين باور است که حضور الازهر در ايران، مى‌تواند به تبادل اساتيد مذهبى منجر شود، عبدالباقى معتقد است مصر اين کار را نمى‌پذيرد.

وى با تأکيد بر اين‌که هيچ دانشجوى شيعه‌اى در الازهر تحصيل نمى‌کند، گفت: «ما نيازى به راه‌اندازى مؤسسات شيعى در مصر نداريم، چون همه مصرى‌ها سنى هستند و تنها حدود پنجاه تا شصت هزار شيعه عراقى در مصر زندگى مى‌کنند که در اثر اوضاع ناامن عراق به اين کشور پناه آورده‌اند.»

اين در حالى است که حسام نبات، از فعالان حقوق بشر مصر مى‌گويد: «بسيارى از شيعيان در مصر هستند که از تسنن به تشيع روى آورده‌اند که آنها نيز تحت فشار شديد، فشار و شکنجه مقامات براى بازگشت به مذهب تسنن قرار دارند.»

بیشتر شیعیان مصر در جنوب این کشور و در فقر شدید زندگی می­کنند. در همین رابطه نزدیک به شش ماه پیش رهبر شیعیان مصر نیز توسط دولت این کشور دستگیر و اکنون به شدت تحت شکنجه قرار دارد. به گونه­ای که سازمان­های حقوق بشر از وضعیت جسمانی وی بسیار نگرانند. وی متهم است که برای ایران جاسوسی می­کرده و در سفرهایش به عراق با مراجع دینی این کشور از جمله آیت­الله سیستانی دیدار داشته از وی برای کمک به شیعیان مبالغی پول دریافت کرده و با فرماندهان جیش المهدی نیز نشست و برخاست داشته است.