مهاجران افغانی بر لبه تیغ

اوایل ماه ژوئیه، یعنی کمتر از سه هفته پیش، مسئولان سازمان بین‌المللی پناهندگان که برای سرکشی‌های معمول به منطقه « تقی‌نقی » در شمال غرب افغانستان سفر کرده بودند از آن چه در این ناحیه به چشم می‌دیدند شگفت‌زده شدند. منطقه « تقی‌نقی » در واقع یکی از 11 منطقه‌ای است که به طور ویژه برای اسکان مجدد پناهندگان افغان اختصاص داده شده است که در سال‌های اخیر از کشورهایی مانند ایران و پاکستان بازگشته‌اند.

 

آن چه ماموران این نهاد بین‌المللی به چشم خود در این منطقه مشاهده کردند با گزارش‌ها و برنامه‌های دولتی برای اسکان صدها هزار مهاجر بازگشته به وطن در مغایرت کامل قرار داشت. به رغم مخالفت‌های سازمان ملل متحد، دولت طرح اسکان «تقی‌نقی» را در زمینی بایر و بی‌آب اجرا کرده است که تنها پمپ آب آن روی چاهی خشک نصب شده است. یک سازمان غیر دولتی که قراردادی برای تامین آب «تقی‌نقی» با دولت بسته بود و از هرات با تانکر برای این منطقه آب می‌آورد، می‌گوید که قراردادش رو به اتمام است و به نظر نمی‌رسد که دولت هم قصد داشته باشد این قرارداد را تمدید کند. در 200 خانه پیش‌ساخته که در «تقی‌نقی» برپا شده‌اند تنها 12 خانواده افغانی زندگی می‌کنند که آن‌ها نیز کم‌کم خود را برای مهاجرت به دیگر شهرها و روستاها آماده می‌کنند.

 

در «تقی‌نقی» نه شغلی وجود دارد و نه غذایی. مردی که همراه خانواده‌اش اینجا زندگی می‌کند می‌گوید که با وجود اجاره بهای سنگین خانه‌ها در هرات چاره‌ای ندارد جز آن که به این شهر مهاجرت کنند. او می‌داند که نمی‌تواند از عهده مخارج شهرنشینی برآید اما اینجا هم نمی‌تواند بماند چرا که فرزندانش گرسنه هستند. او امیدوار است که دست‌کم در شهری که یک ساعت تا «تقی‌نقی» فاصله دارد بتواند مدتی شکم فرزندانش را سیر نگه دارد.

 

پروژه «تقی‌نقی» که 55 نمونه مشابه در 11 نقطه افغانستان دارد با هزینه 2 میلیون دلار به مرحله اجرا گذاشته شده و بر اساس مستندات گزارشی که سازمان بین‌المللی پناهندگان (Refugees International که به اختصار RI خوانده می‌شود) روز 10 ژوئیه منتشر کرد، اکنون در آستانه سقوط و شکست مطلق قرار گرفته است. آن چه بر سر طرح اسکان «تقی‌نقی» آمده نمونه‌ای است از شرایط نامناسب و رو به وخامت پناهندگان افغانی که اکنون بعد از سال‌ها به کشورشان بازگشته‌اند.

 

از اواسط سال 2002 یعنی از زمانی که تبلیغات رسانه‌ها بر بزرگنمایی بهبود وضعیت و شرایط زندگی در افغانستان متمرکز شد تا امروز بیش از 5 میلیون افغانی از تبعیدهای خود خواسته‌ای که گاه سه دهه طول کشیده است، به کشورشان بازگشته‌اند. این بزرگ‌ترین آمار بازگشت پناهندگان در تاریخ افغانستان به شمار می‌رود؛ تاریخی که صفحات مربوط به سه دهه اخیر آن با اشغال کشور توسط نیروهای اتحاد جماهیر شوروی، جنگ‌های چریکی مجاهدان افغان با نیروهای روس، حکومت افراطی‌های طالبان، و حمله نیروهای ناتو و اشغال مجدد کشور پر شده است.

 

با این حال RI در گزارش خود می‌نویسد که هنوز 3 میلیون پناهنده افغانی در دیگر کشورهای جهان به سر می‌برند و ظاهراً با شرایطی که برای دیگر پناهندگان در افغانستان پدید آمده میلی به بازگشت ندارند. بسیاری از پناهندگانی که اکنون به افغانستان بازگشته‌اند در شرایطی زندگی می‌کنند که توان مقابله با بحران‌های امنیتی و شرایط سخت زندگی در این کشور را ندارند. روند رو به وخامت اوضاع افغانستان در ماه‌های اخیر که نتیجه بحران مواد غذایی و افزایش حملات تروریستی و آشوب‌طلبانه بوده است به شرایط نامساعد دامن زده و موجب بی‌میلی بیشتر پناهندگان افغان به بازگشت به کشورشان شده است.

 

چیزی که در این شرایط، وضعیت پناهندگان افغان را پیچیده تر کرده است رویدادهایی است که آن سوی مرزهای افغانستان می‌گذرد. به رغم بازگشت شمار زیادی از پناهندگان افغان، پاکستان و ایران همچنان دو میزبان بزرگ پناهندگان افغانی به شمار می‌روند و اردوگاه‌های پناهندگان افغانی در پاکستان هنوز بخش قابل توجهی از 3 میلیون افغانی آواره از وطن را در خود جای داده‌اند. اما دولت پاکستان با تعیین ضرب‌الاجلی تهدید کرده است که تمامی اردوگاه‌های پناهندگان افغانی را تا پایان سال 2009 تخریب می‌کند و به این ترتیب مشکلات پناهندگان افغانی را مضاعف کرده است که نه جای ماندن دارند و نه راه رفتن.

 

پاتریک دوپلات، یکی از وکلای RI درباره شرایط موجود در افغانستان می‌گوید: «شرایط در افغانستان رو به وخامت است و اکنون با این خطر مواجه هستیم که حتی اندک دست‌آوردهای سال‌های اخیر را هم از دست بدهیم.» او که یکی از دو نویسنده گزارش اخیر سازمان متبوع‌اش است و در یک ماه گذشته در پاکستان و افغانستان با پناهندگان افغانی و آن‌هایی که بازگشته‌اند درباره شرایط زندگی‌شان صحبت کرده است، می‌افزاید: «بدون تردید شرایط عمومی افغانستان بسیار دشوار است. بین 40 تا 60 درصد مناطق کشور غیر قابل دسترسی هستند و همین مساله تقریباً تمام افغانی‌ها را در برابر هر گونه حادثه طبیعی و غیر طبیعی آسیب‌پذیر ساخته است. با این حال بازهم باید تاکید کرد که سهم عمده‌ای از کل جمعیت کشور که حدوداً شامل 5 میلیون نفر می‌شود [پناهندگانی که به کشور بازگشته‌اند] به طور خاص بیش از سایرین آسیب‌پذیر هستند.»

 

در گزارش RI ، دولت حامد کرزی و دولت‌های خارجی حامی او که حدود 90 درصد بودجه سالانه افغانستان را تامین می‌کنند به عنوان مقصران اصلی در عدم کامیابی طرح‌های اسکان مجدد پناهندگان معرفی شده‌اند. به نوشته این گزارش به رغم هزینه شدن میلیاردها دلار در طرح‌های متعدد بازسازی افغانستان از سال 2001 تا کنون کمتر پروژه‌ای به سطحی از بهره‌برداری و  کارایی رسیده که در برآوردهای اولیه آن طرح پیش‌بینی شده بود. پروژه‌های زیر ساختاری عظیم و عملیات پر هزینه مبارزه با حرکت‌های تروریستی و آشوب‌طلبانه بخش عمده این کمک‌های خارجی چند میلیارد دلاری را طی این سال‌ها به خود اختصاص داده است.

 

به همین خاطر RI از دولت‌های خیری که در این مدت به افغانستان کمک کرده‌اند خواسته است برای شرکت در کنفرانسی مشترک همراه مقامات افغانی در ماه نوامبر سال جاری در کابل گرد هم آیند. دوپلات درباره اهداف این کنفرانس مشترک می‌گوید: «ما می‌خواهیم از این طریق تلاش کنیم تا مهاجران افغانی که به کشور بازگشته‌اند به سادگی و در مدت کوتاه‌تری بتوانند وارد جریان اصلی جامعه و برنامه‌های ملی افغانستان شوند.» او معتقد است که شکست این کنفرانس موجب خواهد شد شمار زیادی از پناهندگان افغانی بار دیگر به ایران یا پاکستان بازگردند و بخش دیگری از آن‌ها بر جمعیت روستا‌نشین فقیر افغانستان بیافزایند و مشکلات این مناطق را نیز دو چندان کنند.

 

به گفته دوپلات در این بین مانعی که سد راه موفقیت پروژه اسکان پناهندگان سابق افغانستان می‌شود فقدان منابع نیست بلکه تخصیص و هزینه نادرست بودجه‌ای است که برای این کار در نظر گرفته شده است.