ناصر نوبری در نامه‌ای سرگشاده به رییس جمهوری مطرح کرد
هشدار آخرین سفیر ایران در شوروی در مورد توافق جامع ایران و روسیه: دستاورد راهبردی انقلاب از دست رفت!
بسمه تعالی
جناب آقای پزشکیان رئیس محترم جمهور
با سلام و احترام
در ایام دهه مبارک فجر و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران به استحضار می‌رسانم در سفری که جنابعالی به مسکو داشتید با امضای آن قرارداد بین دو کشور، یکی از دستاوردهای راهبردی تاریخی انقلاب اسلامی را بلا اثر کردید. یک قرن پیش مجلس ایران بخاطر مواد ۵ و ۶ قرارداد ۱۹۲۱ حاضر نشد آن قرارداد را تصویب نماید. روس‌ها در آن مواد با قرار دادن کلمات انتزاعی مانند «در صورت وجود خطر در سرحدات، شوروی قشون خود را وارد خاک ایران برای رفع آن خواهد کرد»، کلمه خطر، کلمه انتزاعی و یک مفهوم کلی و بدون مصداق و قابل تعبیر و تفسیر و سوء‌استفاده است و بود و نبود هر مورد به هر شکلی را می‌توان خطر تلقی کرد و لذا عملا با این مواد مجوز لشکر کشی به ایران به هر بهانه ای را برای روسیه شوروی ایجاد کرده بودند.
«روتشتین»، سفیر کبیر و وزیر مختار روسیه طی نامه‌ای خطاب به مجلس، منظور از خطر از سوی مرزهای ایران را توضیح داد و تاکید و تصریح کرد که منظور آن مواد ۵ و ۶ صرفا برای مقابله با وجود احتمالی خطر از سوی ضد انقلاب‌های روس‌های سفید ضد کمونیستی و ضد بلشویکی آن زمان که فراری بسوی تمام اطراف روسیه هستند می‌باشد و دیگر هیچ مصداق و کاربرد دیگری ندارد. با این توضیح کتبی و تعیین مصداق مشخص و معین و محدود از سوی وزیر مختار روسیه، مجلس ایران قانع شد و قرارداد ۱۹۲۱ را تصویب کرد.
اما ده‌ها سال بعد روس‌ها بدین مواد استناد کردند و همین مواد ۵ و ۶ را مجوز لشکر‌کشی به ایران و اشغال شمال ایران قرار دادند. در تمام این سال‌ها موضع ایران این بود که نامه «روتشتین» را الحاقیه به قرارداد ۱۹۲۱ می‌شمرد اما موضع روس‌ها انکار بود و دبه می‌کردند و تاکید می‌کردند که در هیچ‌کجای قرارداد ۱۹۲۱ اشاره‌ای به وجود الحاقیه و ضمیمه‌نشده و نامه سفیر در قرار داد نیامده و آن صرفا نظر شخصی سفیر بوده است. همواره رژیم شاه از این بابت احساس خطر از شمال و از سوی روس‌ها می‌نمود و بر همین اساس برای حفاظت از ایران در برابر خطر روس‌ها و ایجاد تعادل وارد پیمان سنتو شد تا نوعی از حضور آمریکا برای توازن حاصل شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بلافاصله شورای انقلاب با صدور اعلامیه رسمی، بطلان مواد ۵ و ۶ قرارداد ۱۹۲۱ با روس‌ها را اعلام کرد و مقارن با آن، از پیمان سنتو نیز خارج شد. اما موضع روس‌ها این بود که نمی‌توان دو ماده از یک قرارداد را مردود کرد یا باید کل قرارداد را ملغا کرد و یا کل قرار داد را پذیرفت. البته در این خصوص از ورود به مشاجره رودررو و مستقیم پرهیز کردند؛ چون بیم آن را داشتند که ایرانِ انقلابی در آن‌صورت کل قرارداد را ملغا می‌کند. از آن به بعد هرگاه روس‌ها از قرارداد ۱۹۲۱ یاد می‌کردند ایران متقابلا از قرارداد ۱۹۲۱ همراه با بی اعتباری و ملغا بودن مواد ۵ و ۶ و نامه روتشتین یاد میکرد. بر این اساس بعد از انقلاب، این رویه نهادینه شد و برای همین بعد از انقلاب روس‌ها عمدتا از ذکر این قرارداد پرهیز می‌کردند تا مشاجره بپا نشود.
در سال ۱۳۶۸ در سفر آقای هاشمی رفسنجانی به مسکو، اولا روس‌ها بدلیل همان رویه فوق الذکر و لغو رسمی مواد ۵ و ۶ توسط شورای انقلاب عملا امکان ذکر و تاکید بر قرارداد ۱۹۲۱ را نیافتند و افزون بر آن با تلاش طرف ایرانی در همان بند اول موافقتنامه سیاسی عدم توسل به تهدید و زور «تحت هر شرایطی» نیز گنجانده شد. روس‌ها حساسیت فوق العاده‌ای نشان دادند و با آن قویا تا آخر سفر مخالفت کردند و به جمله با عبارت «تحت هر شرایطی» حساسیت داشتند زیرا عبارت «تحت هر شرایطی»، شرایط مذکور در مواد ۵ و ۶ را نیز منتفی میکرد. آن‌ها می‌گفتند اشاره به مبانی منشور ملل متحد بر حل مسالمت‌آمیز اختلافات و عدم توسل به زور کافی است اما ما تاکید می‌کردیم منشور ملل متحد جنبه کلی جامعه بین المللی دارد و توجیه پذیر است و لذا باید در بند اول موافقتنامه دو جانبه صریحا به پرهیز از هرگونه اقدام نظامی «تحت هر شرایطی» به روشنی و با صراحت کامل تاکید گردد، عبارت «تحت هر شرایطی» جامع و کامل و همه جانبه بود و هرگونه اقدام نظامی با هرگونه بهانه‌ای را مردود میکرد.
ما محکم بر موضع خود ایستادیم و زیر بار حذف جمله مربوط به عبارت «تحت هر شرایطی» نرفتیم و به مخالفت روس‌ها اعتراض کردیم که مگر روسیه «در شرایطی» قصد لشکر کشی به ایران را دارد؟! نزدیک بود توافق سیاسی حاصل نشود و سفر با شکست مواجه شود. نهایتا «گورباچف» شخصا مداخله کرد و موافقت کرد و اولین سند موافقتنامه سیاسی بین ایران و روسیه شوروی بعد از انقلاب بعنوان پایه و اصول روابط دو کشور بین گورباچف و رفسنجانی امضا شد. این سند سیاسی بسیار مهم راهبردی و تاریخی بود زیرا رویه ایران انقلابی را در این خصوص در سطح سران تایید و تصریح میکرد.
اولا ذکری از قرارداد ۱۹۲۱ نکرده و بر آن صحه نگذاشته و بر آن تاکید و تصریح نکرده بود و ثانیا توسل به زور را «تحت هر شرایطی» مردود میکرد.
ده سال بعد در سفر آقای خاتمی به مسکو نیز ذکری از قرارداد ۱۹۲۱ نشد اما متأسفانه در سفر اخیر جنابعالی به مسکو این رویه نهادینه شده ایران انقلابی شکسته شد و رسما در ابتدای موافقتنامه در سطح سران بجای آن بند اول مربوط به سفر آقای رفسنجانی و بر خلاف اعلامیه رسمی شورای انقلاب بر قرارداد ۱۹۲۱ تاکید و صحه گذاشته شد و همزمان ذکری از منتفی بودن و بی اعتباری مواد ۵ و ۶ و نامه روتشتین نگردید. بدین‌ترتیب جنابعالی در این سفر مجددا قرارداد ۱۹۲۱ را در تمامیت کامل آن و بدون ذکر بی‌اعتباری و استثنا کردن مواد ۵ و ۶ آن احیا کردید و با امضای شما، ایران دستآورد مهم بسیار راهبردی و تاریخی ایران انقلابی را از دست داد.
نکته بسیار مهم آن‌که در آن زمان که آن حساسیت‌ها و جدیت‌های کارشناسی را مبذول داشتیم، شوروی فروپاشی نشده بود و بین دو کشور ۲۵۰۰ کیلومتر انواع مرزهای خاکی و رودخانه‌ای و دریائی وجود داشت. ما در آن زمان که بسیاری از بندهای قرارداد ۱۹۲۱ کاربرد داشت آن‌را زیر علامت سوال بردیم اما اکنون که شوروی فروپاشی شده است و ما هیچگونه مرز زمینی و رودخانه ای با روسیه نداریم و فقط مرز بسیار محدود آبی در دریای خزر داریم و عملا اکثریت شرایط و موارد دوران سال ۱۹۲۱ بین دو کشور وجود ندارند و تغییر کرده‌اند، بنابراین از نظر حقوق بین الملل در حال حاضر مواد ۵ و ۶ قرارداد ۱۹۲۱ بدلیل اصل تغییر بنیادین اوضاع و احوال، کان لم یکن و سالبه به انتفاء موضوع است. این وضعیت در تغییر ماهوی بسیاری از مواد قرارداد ۱۹۲۱ نیز صادق است و اصل برابری در روابط دو کشور ایجاب میکرد و زمان طبیعی آن بود که در سفر جنابعالی با توجه به شرایط جدید زمانی و مکانی بسوی تدوین قرارداد جدید بین دو همسایه می‌رفتید و رویه ایران انقلابی را در این‌خصوص تکمیل می‌کردید، نه اینکه اکنون قرارداد کهنه شده و بیشتر منتفی شده و در بسیاری موارد از حیز انتفاع افتاده قدیمی را به همراه آن مواد مشکوک مجددا احیا کردید. حساسیت و دقت فوق العاده در کلمه کلمه تدوین اینگونه قراردادها بسیار لازم و ضروری و راهبردی است چراکه نه صرفا برای شرایط کنونی روابط است بلکه برای شرایط روابط در نسل‌های آینده هم مورد استناد قرار خواهد گرفت.
در این ایام مبارک دهه فجر باید تاکید نمایم که تجربه ابتدای انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که اگر ما صادقانه متعهد به اصول و اهداف انقلاب اسلامی باشیم و در این راه با جدیت و خستگی‌ناپذیر به کارشناسی واقعی پایبند باشیم و «وادادگی» را به ظاهر کارشناسی آراسته ننمائیم، می‌توانیم هم روابط گسترده با قدرت‌های بزرگ برقرار نمائیم و هم از استقلال سیاسی خود قدرتمندانه صیانت کنیم و مانع سیطره آن‌ها گردیم. در آن زمان با آن همه حساسیت و جدیت کارشناسی ما، در عین حال دستآوردها و حجم توافقات راهبردی و دوستانه ما با ابرقدرت روسیه شوروی هم در کمیت و هم در کیفیت در تاریخ روابط بین الملل ایران تا کنون استثنائی و بی نظیر بوده است./ فراز
-ناصر نوبری، ۱۴ بهمن ۱۴۰۳
نظر شما :