لزوم حضور پررنگ‌تر ایران در ارمنستان بدون عینک روسی

دکتر احسان موحدیان کارشناس ارشد مسائل قفقاز

دیپلماسی ایرانی: پس از وقوع جنگ 2020 قراباغ، ایران مقطع حساسی را در روابط خود با ارمنستان پشت سر می گذارد. روند نارضایتی عمومی از تحولات داخلی در این کشور تشدید شده که البته فعلا نمود بیرونی ندارد، ولی چون علت وقوع این ناآرامی ها (نارضایتی مردم از روند صلح ناعادلانه میان ارمنستان و آذربایجان و اعتقاد عمومی به عدم حرکت این کشور در مسیری درست برای ایستادگی در برابر زیاده خواهی باکو) ادامه دارد و برطرف نشده، احتمال بی ثباتی سیاسی در این کشور در آینده وجود دارد.

بر اساس تازه ترین نظرسنجی ها در ارمنستان که توسط گالوپ انجام شده، نه حزب حاکم تشکیل دهنده دولت آقای پاشینیان، رئیس جمهور و نه احزاب سیاسی مخالف با دیدگاه های مختلف، محبوبیت زیادی ندارند. اکثر مردم هم از روند مرزبندی با آذربایجان راضی نیستند و آن را ناعادلانه می دانند و چندان به آینده امیدوار نیستند. در عین حال امیدواری به تاثیرگذاری نهادهایی همچون سازمان امنیت دسته جمعی به رهبری روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که ایران به تازگی با آن پیمان تجارت آزاد منعقد کرده، در جامعه ارمنستان رو به کاهش است. در شرایط کاهش امید عمومی به دولت ارمنستان و احزاب سیاسی مخالف آن، علاقه به پیوستن به اتحادیه اروپا در این کشور افزایش یافته که با توجه به نگاه منفی محور شرق به این تحول و همزمانی این تغییر با تشدید تلاش های ناتو و آمریکا برای نفوذ در ساختارهای نظامی و اقتصادی و سیاسی و فرهنگی ارمنستان، ممکن است شاهد واکنش منفی روسیه باشیم که شرایطی مشابه با گرجستان و چه بسا اوکراین را برای ارمنستان ایجاد کند. 

همچنین در ارمنستان شاهد تلاش هایی برای تضعیف نهاد کلیسا به عنوان یکی از نهادهای اصلی ضامن تداوم حیات ارمنستان با هدایت پشت پرده آمریکا هستیم. رشد قارچ گونه فرقه های مذهبی انحرافی و ضد کلیسای ارمنی توسط غرب در جریان است. هدف از این اقدامات تضعیف هنجارها، تعلقات مذهبی مردم، تضعیف نقش کلیسا در تعیین سبک زندگی مردم ارمنستان و مقابله با نهاد کلیسا به عنوان یک نهاد کلیدی در تعیین و پیشبرد آرمان های جامعه ارمنی است. از این طریق و نیز با دستکاری کتب مذهبی و چه بسا با ایجاد تغییرات در قانون اساسی ارمنستان تلاش می شود تعلقات و آرمان هایی که ارامنه در مورد قراباغ کوهستانی (آرتساخ)، نسل کشی ارامنه، اهمیت حفاظت از زبان ارمنی، نمادهای ارمنی، تعلقات دینی و نهاد خانواده دارند تضعیف شود و این همان روندی است که انگلیس و صهیونیست ها در قبال جمهوری آذربایجان با تضعیف باورهای شیعی و ترویج وهابیت، سکولاریسم، همجنس گرایی، آموزه های صهیونیستی و غیره به شیوه ای دیگر پیگیری می کنند. اما در مورد ارمنستان، غرب و به طور مشخص آمریکا با فرقه سازی تلاش می کند نقش مرجعیت و رهبری کلیسای ارمنی را در جامعه تضعیف کند. بدیهی است تضعیف کلیسای ارمنی که اختلافات عمیق تاریخی و هویتی و مذهبی با صهیونیسم دارد، باعث خواهد شد زمینه برای نفوذ اسرائیل در ارمنستان نیز فراهم شود. 

بنابراین نباید اجازه داد با چنین دستکاری هایی حساسیت های اساسی در جامعه ارمنستان دستخوش تغییر شود و زمینه برای ایجاد کریدور زنگزور به بهانه کاهش فشارهای اقتصادی و امنیتی فراهم شود. زیرا ایجاد این کریدور زمینه ساز تغییرات جمعیتی و هویتی در جنوب ارمنستان می شود که بر امنیت و اقتصاد ایران نیز تاثیرگذار است. با توجه به تشدید فشارهای غرب برای ایجاد این کریدور و همراهی ضمنی روسیه با این مساله با امید کنترل کریدور جعلی مذکور، نقش ایران برای حمایت از ارمنستان و کمک به حفظ صلح و ثبات در این کشور مهم قفقاز جنوبی اهمیت بیشتری می یابد.

در عین حال شاهد افزایش تمایل دولت ارمنستان به همکاری با غرب (به خصوص آمریکا و فرانسه) و روسیه زدایی از این کشور هستیم که تداوم این روند ممکن است باعث تنش و بی ثباتی در ارمنستان و سوءاستفاده باکو و ترکیه شود. 

در این شرایط ایران باید چه سیاستی را در قبال ارمنستان در پیش بگیرد که ثبات و امنیت این کشور حفظ شود و بر چالش هایی مانند تلاش برای ایجاد کریدور جعلی زنگزور غلبه شود؟

1. نکته اول اینکه سیاست ایران در ارمنستان نباید تقلیل گرایانه باشد و جمهوری اسلامی ایران باید تلاش کند کل جامعه ارمنستان و احزاب و جناح های سیاسی مختلف را در آغوش بگیرد و با آنها تعامل کند. بنابراین ایران باید کل جامعه ارمنستان اعم از حکومت، مردم، جناح های سیاسی و نهاد کلیسا را مورد توجه قرار دهد.

2. نکته دوم اینکه هم ارمنستان برای حفظ امنیت و تمامیت ارضی خود و ارتباط اقتصادی و نظامی و امنیتی ایمن و همیشگی با جهان خارج به ایران نیاز دارد و هم ایران برای حضور و نقش آفرینی در قفقاز و آسیای میانه فعلا تنها ارمنستان را در اختیار دارد و این کار از طریق باکو با توجه به شدت نفوذ اسرائیل و انگلیس و ترکیه و تبلیغات گسترده ضدایرانی در رسانه ها و مدارس و دانشگاه ها و سایر دستگاه ها و هویت سازی و تاریخ سازی و تمدن سازی جعلی ضد ایرانی فعلا ممکن نیست.

با توجه به این نیاز دوجانبه، دو طرف باید پیوندهای سیاسی و اقتصادی و امنیتی و فرهنگی خودشان با یکدیگر را تقویت کنند. به خصوص ایران باید سرمایه گذاری در حوزه انرژی (تهاتر برق و گاز)، راه سازی با هدف تقویت کریدور شمال – جنوب، تجارت دوجانبه در بخش های مختلف پزشکی، امور فرهنگی و آموزش زبان فارسی را بیش از پیش تقویت کند. 

3. مساله سوم این است که ایران باید به دولت ارمنستان کمک کند این مساله را درک کند که حضور آمریکا در ارمنستان برای کمک به حفظ امنیت و تمامیت ارضی این کشور نیست و این حضور سرریز درگیری بزرگ آمریکا و روسیه است که دامنه آن به منطقه قفقاز هم کشیده شده است. در واقع آمریکا اهمیتی به حفظ تمامیت ارضی ارمنستان نمی دهد و تنها به دنبال روسیه زدایی از ارمنستان برای افزایش نفوذ خود در قفقاز و آسیای مرکزی است و اگر دولت ارمنستان بیش از حد به آمریکا تکیه کند و تعادل را در روابط خارجی خود رعایت نکند، ممکن است بلایی که در درگیری آمریکا و روسیه بر سر اوکراین و گرجستان آمد بر سر ارمنستان هم بیاید. باید به دولت ارمنستان تفهیم کرد غرب حتی اگر بخواهد هم نمی تواند به حفظ مرزهای ارمنستان کمک کند، چون کشورهای غربی نه با ارمنستان مرزی دارند و نه دسترسی و حضور فیزیکی، نظامی و اطلاعاتی و اقتصادی آنها در ارمنستان با توجه به سابقه روسیه در این کشور جدی و قدرتمندانه است. همچنین باید این تصور اشتباه در مقامات ارمنستان که ترکیه می تواند یک شریک بالقوه و قابل اعتماد اقتصادی و سیاسی برای این کشور باشد اصلاح شود.

4. نکته چهارم آن است که تضعیف نفوذ روسیه در ارمنستان و کاهش محبوبیت این کشور در بین افکار عمومی ارمنستان، علیرغم اینکه به افزایش نفوذ غرب کمک می کند و لذا رویدادی مثبت تلقی نمی شود، ولی به هر حال برای ایران فرصتی برای افزایش نقش آفرینی و بازیگری در قفقاز نیز ایجاد می کند تا غفلت تاریخی خود در این منطقه حساس را جبران کند. در این شرایط ایران باید انرژی اعم از سوخت و گاز مد نظر ارمنستان را تامین کند، زیرا غرب که مرز و تجارت زیادی با ارمنستان ندارد، قادر به چنین کاری نیست و وابستگی ارمنستان به باکو برای تامین این نیاز نیز امنیت، تمامیت ارضی و یکپارچگی ارمنستان را به خطر می اندازد. در عین اینکه ایران نباید از افزایش نفوذ غرب در ارمنستان استقبال کند، صحیح نیست دقیقا از چشم روسیه به تحولات ارمنستان بنگرد و به گونه ای رفتار کند که در ارمنستان تصور شود، ایران به طور کامل در قفقاز با هماهنگی و بر مبنای نظرات روسیه عمل می کند. زیرا روسیه به علت عدم کمک جدی به ارمنستان در جنگ 2020 و درگیری های بعد از آن و نیز برای حفظ قراباغ در پیش چشم افکار عمومی مردم ارمنستان محبوب نیست. لذا اگر ایران بیش از حد در ارمنستان به روسیه نزدیک شود از نگاه مردم این کشور شریک جرم روسیه خواهد بود و آنها خواهند گفت که ایران بدون اجازه روسیه هیچ کاری نمی کند. لذا ایران باید در نگاه خود به ارمنستان رفتاری مستقل و متعادل داشته باشد و منافع خود را در این کشور با نگاهی پدرانه و همدلانه و با توجیه افکار عمومی پیگیری کند. به خصوص که روسیه در قفقاز با کسی شریک نمی شود و هنوز هم در برابر همکاری با ایران در ارمنستان در برابر تشدید نفوذ ترکیه و ناتو مقاومت دارد. موضع گیری اخیر این کشور در مورد کریدور جعلی زنگزور نیز با هر نیتی صورت گرفته باشد، باز هم ثابت می کند که جمهوری اسلامی ایران نیازمند یک سیاست مستقل در قفقاز جنوبی است. 

5. نکته پنجم اینکه ایران باید از بزرگنمایی غیرواقع بینانه و به دور از واقعیت تعاملات ارمنستان با غرب خودداری کند. به عنوان مثال اگر غرب و آمریکا با همکاری ارمنستان یک مانور محدود برای مهار شورش های شهری انجام می دهند، ایران نباید این مانور محدود را بزرگ جلوه داده و در محکومیت این نوع همکاری ها در ابعاد و با شدتی مشابه با روسیه، ترکیه و باکو شریک شود. به خصوص که باکو از نظر عمق و سابقه این نوع همکاری ها با ناتو سوابق به مراتب گسترده تر و طولانی تری دارد و ترکیه نیز عضو ناتو است. لذا نباید به علیف و اردوغان اجازه دهیم احساسات ضدآمریکایی را در ایران تحریک کنند و دولت ارمنستان را بیش از حد منکوب و محکوم کنیم و دولت پاشینیان را با چنین روشی بیش از حد به سمت غرب برانیم. 

6. در نهایت ایران باید با همکاری دولت ارمنستان برای ایجاد فرصت های شغلی در ارمنستان و به خصوص استان حساس سیونیک برای مردم تلاش کند و در این زمینه سرمایه گذاری های مرتبط را انجام دهد. این امر مانع از شکل گیری کریدور جعلی و ضدایرانی زنگزور به کمک مردم خود ارمنستان خواهد شد، به جلوگیری از مهاجرت ارامنه از ارمنستان، افزایش امید به آینده و تمایل به مقاومت در برابر تهاجم خارجی و ایجاد حس وحدت ملی و همدلی در این کشور و مقابله با چنددستگی و اختلافات کمک می کند.

در مجموع باید به میزانی که ارمنستان به سمت ایران گام برمی دارد و راه را برای نقش آفرینی تاریخی ایران در قفقاز باز می گذارد با آن همکاری کنیم و راه را برای تعامل با این کشور باز بگذاریم. ایران باید بر مواضع اصولی خود در مورد مخالفت با ایجاد تغییر مرزهای بین المللی با ارمنستان و هرگونه دستکاری ژئوپلتیکی در منطقه تاکید کند و در مورد امکان سواستفاده باکو از تحولات ناشی از پیروزی احتمالی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا که فضای تنفسی تازه ای برای علیف و اردوغان در قفقاز فراهم می کند، هشیار باشد.