پایبندی جمهوری اسلامی ایران به پیمان منع اشاعه هسته ای و موافقتنامه پادمان

نویسنده: مسعود نوری، کارشناس ارشد حقوق و سیاست بین الملل

دیپلماسی ایرانی: تذکر: مطالب ذیل صرفاً ادعاهای اثبات نشده ایالات متحده بوده و صرفاً برای آشنایی مخاطبان منتشر می شود.

وزارت امور خارجه آمریکا با همفکری جامعه اطلاعاتی، وزارت دفاع و رئیس ستاد مشترک و با نگاه معطوف به اجلاس ژوئن 2024 شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی، اقدام به تهیه گزارش "ارزیابی دقیق از پایبندی ایالات متحده و سایر کشورها به تعهدات مربوط به کنترل تسلیحات، عدم اشاعه، و خلع سلاح" کرده است. گزارش کنونی در آوریل 2024 منتشر شده که ترجمه مطالب مرتبط با ایران به شرح ذیل است:

نگرانی های جامع

ایران به گسترش فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم و ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود از جمله با استقرار بیشتر سانتریفیوژهای پیشرفته ادامه داد. ایران در حال حاضر فعالیت های کلیدی برای توسعه تسلیحات هسته ای انجام نمی دهد. نگرانی‌های آژانس در مورد مواد و فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده احتمالی در ایران همچنان باقی است. نگرانی های ایالات متحده در طول زمان افزایش یافته است زیرا ایران همچنان در ارائه همکاری های مورد نیاز تحت موافقتنامه پادمان خود کوتاهی می کند. 

افزایش نگرانی‌های مربوط به پایبندی:

ایران در سال 2003 پروتکل الحاقی به معاهده منع اشاعه را امضا کرد و بر اساس تعهد خود به اجرای موقت پروتکل تحت برجام تا اوایل سال 2021 اجرا کرد اما دیگر اجرا نکرد.

گزارش های پادمانی آژانس و نگرانی های مربوط به رعایت تعهدات پادمانی ایران

آژانس در ادامه بررسی مسائل پادمانی باقی مانده در ایران احتمال می دهد مواد و فعالیت های هسته ای اعلام نشده در بازه زمانی 2003 در دو مکان اعلام نشده تورقوزآباد و ورامین، جایی که در سال های 2019 و 2020 آژانس بین المللی انرژی اتمی ذرات اورانیوم فرآوری شده شیمیایی را شناسایی کرد، وجود داشته باشد. مدیرکل آژانس گزارش داده که تا زمانی که ایران توضیحات معتبر فنی در خصوص حضور ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در دو مکان اعلام‌نشده ارائه نکند آژانس قادر نخواهد بود صحت و کامل بودن اظهاریه های ایران را تأیید کند و در نتیجه در موقعیتی نخواهد بود که تضمین کند برنامه هسته ای ایران منحصراً برای اهداف صلح آمیز است. مدیرکل تاکید کرده که موضوع "مسائل باقی‌مانده"  ناشی از تعهدات ایران تحت توافقنامه پادمان است. ایران هنوز (نوامبر 2023) پاسخ‌های معتبر فنی به سوالات آژانس در مورد تورقوزآباد و/یا ورامین ارائه نداده است.

عدم ارائه اطلاعات اولیه طراحی طبق کد اصلاح شده 3.1 ترتیبات فرعی

به گفته آژانس، ایران تصمیم به ساخت تاسیسات هسته ای جدید گرفته اما اطلاعات طراحی اولیه را طبق کد اصلاح شده 3.1 ترتیبات فرعی موافقتنامه پادمان در اختیار آژانس قرار نداده است. ایران در نامه مورخ 1 نوامبر 2023 به اعلام کرد "اجرای کد اصلاح شده 3.1 به حالت تعلیق درآمده است". مدیرکل گزارش داده که ایران موظف به اجرای کد 3.1 اصلاح شده است و ایران نمی تواند این تعهد را به حالت تعلیق درآورد یا به طور یکجانبه تعدیل کند. آمریکا اعلام کرده که ایران ملزم به ارائه اطلاعات طراحی اولیه شده است. 

عدم تعیین بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی

در 16 سپتامبر 2023، ایران طی نامه ای، آژانس را از تصمیم خود برای لغو پذیرش چند مطلع کرد. به گفته مدیرکل، ایران گرچه ذیل پادمان برای عدم پذیرش بازرس معرفی شده اختیار دارد اما لغو ناگهانی مجوز چند بازرس از سوی ایران، بر توانایی آژانس برای انجام بازرسی‌ها تأثیر منفی می‌گذارد و خطرات ناشی از ممانعت از انجام بازرسی‌ها را همانطور که در ماده 9 (الف) (iii) موافقت‌نامه پادمان‌ توضیح داده شده است، به همراه خواهد داشت. 

غنی سازی و ذخیره اورانیوم 235

ایران ذخایر اورانیوم غنی شده خود را تقویت کرده است. تا 28 اکتبر 2023، کل ذخایر اورانیوم غنی شده ایران 4.1307 کیلوگرم به شکل هگزافلوراید اورانیوم بود. ایران به تولید اورانیوم با غنای پایین 2 و 5 درصد U-235 ادامه داد. ایران همچنین 567.1 کیلوگرم اورانیوم به شکل UF6 غنی شده تا 20 درصد U-235 و 128.3 کیلوگرم غنی شده تا 60 درصد U-235 تولید کرد که نشانگر افزایش 180.7 کیلوگرمی و 66 کیلوگرمی نسبت به سال قبل است. گرچه تولید اورانیوم غنی شده نقض معاهده منع اشاعه نیست اما ذخایر اورانیوم غنی شده و استفاده از سانتریفیوژهای پیشرفته، عوامل کلیدی برای تولید مواد شکافت پذیر برای ساخت یک سلاح هسته ای هستند.

توقف اجرای پروتکل الحاقی و راستی آزمایی و نظارت برجام

ایران در نامه مورخ 15 فوریه 2021 به آژانس اطلاع داد که برخی اقدامات شفاف‌ساز تحت برجام، از جمله اجرای موقت پروتکل الحاقی و سایر اقدامات راستی‌آزمایی و نظارت برجام را از 23 فوریه 2021 متوقف خواهد کرد. در ژوئن 2022، ایران از آژانس درخواست کرد که تجهیزات مربوط به برجام را که فراتر از تعهدات پادمانی ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت، از جمله دوربین‌های مانیتورینگ، دستگاه‌های سنجش غنی‌سازی آنلاین در کارخانه غنی‌سازی سوخت نطنز و دبی‌سنج‌ها در کارخانه تولید آب سنگین را حذف کند. متعاقب بیانیه مشترک مدیرکل آژانس و رئیس سازمان انرژی اتمی در 4 مارس 2023، ایران موافقت کرد تا برخی فعالیت های راستی آزمایی و نظارت آژانس اجرا کند. گرچه آژانس در ماه می2023 دوربین‌های نظارتی را در تاسیسات اصفهان نصب کرد اما آژانس به داده های ثبت شده دسترسی ندارد. همچنین آژانس در آوریل و می، دستگاه‌های نظارت بر غنی‌سازی را در تاسیسات نطنز و فردو نصب کرد که هنوز آماده بهره برداری نیستند. مدیرکل آژانس در نوامبر 2023 گزارش داد که در نتیجه محدودیت‌های ایجاد شده از سوی ایران در مسیر نظارت های آژانس و در صورت ازسرگیری کامل فعالیت‌های هسته‌ای ایران، آژانس نمی‌تواند تداوم دانش  در رابطه با تولید و موجودی سانتریفیوژها، روتورها و بال‌ها، آب سنگین و کنسانتره سنگ معدن اورانیوم را دوباره برقرار کند. تا پایان دوره گزارش، این مشکل حل نشده باقی مانده است. مدیرکل آژانس گزارش داده که حذف برخی تجهیزات آژانس مرتبط با راستی‌آزمایی و نظارت برجام به طور جدی بر فعالیت های راستی آزمایی و نظارتی مرتبط با برجام تأثیر گذاشته و توانایی آژانس برای برقراری مجدد تداوم دانش در برخی عناصر برنامه هسته‌ای ایران را تضعیف کرده است.

تلاش برای حل سؤالات مربوط به پایبندی ایران به معاهده منع اشاعه

آمریکا همچنان متعهد به تضمین عدم دستیابی ایران به سلاح هسته ای است. از ژوئن 2020، ایالات متحده از سه قطعنامه شورای حکام آژانس حمایت کرده است که عدم همکاری ایران با تحقیقات پادمانی آژانس را محکوم می‌کند. در سپتامبر و نوامبر 2023 ایالات متحده همراه با فرانسه، آلمان و بریتانیا طی دو بیانیه مشترک بر لزوم پایبندی کامل ایران به تعهدات پادمانی و همکاری با تحقیقات آژانس و بدون تأخیر بیشتر تاکید شده بود.

در سپتامبر 2023، تاکید شد که ایران دیگر نمی‌تواند به عدم ایفاء تعهدات خود ادامه دهد و از ایران خواستند بدون تأخیر برای حل همه مسائل باقی‌مانده اقدام کند و اضافه کردند که اگر ایران نتواند اقدامات ضروری و فوری مندرج در قطعنامه نوامبر 2022 و بیانیه مشترک 4 مارس به طور کامل اجرا کند، شورای حکام باید آماده باشد تا اقدامات بیشتری از جمله صدور قطعنامه انجام دهد. در سپتامبر 2023 آمریکا و 62 کشور عضو آژانس در بیانیه‌ای بر ادامه تحقیقات آژانس تأکید و بر نیاز فوری شفاف‌سازی از سوی ایران و حل این مسائل به‌گونه‌ای که برای آژانس رضایت‌بخش باشد تأکید کردند. آمریکا به صراحت اعلام کرده که هرگونه راه حل دیپلماتیک برای برنامه هسته ای ایران باید بر راستی آزمایی موثر بنا شود.