دور زدن برجام

دیپلماسی ایرانی: به موازات آغاز تور دیپلماتیک حسین امیرعبداللهیان به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، چهارشنبه هفته گذشته علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای، در توییتی از دیدار و رایزنی با انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده مذاکرات احیای برجام در دوحه خبر داد. باقری‌کنی در توییت خود نوشت: «جلسه‌ای جدی و سازنده با انریکه مورا در دوحه داشتم. در مورد طیفی از موضوعات از‌جمله مذاکرات رفع تحریم‌ها به بحث و تبادل نظر پرداختیم». یک روز قبل‌تر (سه‌شنبه)، خبرنگاری اتریشی به نام «استفانی لیختن‌اشتاین» به نقل از منبعی که نامی از آن نبرده است، در توییتی نوشته بود: «انریکه مورا با باقری‌کنی عصر امروز و فردا در دوحه دیدار می‌کند. آن‌گونه که من فهمیده‌ام، گفت‌وگوها عمدتا بر حمایت نظامی ایران از روسیه و همچنین پرونده هسته‌ای و موضوع زندانیان متمرکز است».

به دنبال انجام این دیدار در دوحه، انریکه مورا هم در صفحه توییتر خود نوشت: «برای اتحادیه اروپا، برجام (توافق هسته‌ای) اگر تنها برنامه موجود نباشد، بهترین برنامه ممکن برای پرداختن به نگرانی‌های قانونی جامعه جهانی درباره برنامه هسته‌ای ایران در زمینه منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای است». البته نکته حائز اهمیت آنجا‌ست که مذاکرات با نماینده اتحادیه اروپا پس از دیدار باقری‌کنی با همتایان خود از سه کشور اروپایی عضو برجام (آلمان، بریتانیا و فرانسه) در ابوظبی صورت گرفته است که حدود 10 روز بین این دو دیدار فاصله وجود دارد.

این زمان کوتاه بین مذاکرات مقامات اروپایی با باقری‌کنی از منظر اسماعیل کیانی در گفت‌وگو با «شرق»، تلاش مدیریت‌شده بین اروپا و ایالات متحده برای حصول توافق و رسیدن به چیزی شبیه برجام تلقی می‌شود؛ به‌خصوص که این تحلیلگر حوزه بین‌الملل از انتشار عکس کتابچه برجام در دیدار باقری‌کنی و انریکه مورا هم برای تأیید گفته‌هایش یاد می‌کند. اشاره این کارشناس به تصویری است که انریکه مورا از میز مذاکراتش با باقری در دوحه منتشر کرده است که در آن عکس کتابچه‌ای روی میز با عنوان JCPOA یا همان «برجام» دیده می‌شد که با تأکید مجدد کیانی، نشان می‌دهد یکی از دستور‌کارهای اصلی این نشست، موضوع برجام بوده است. البته مفسر حوزه سیاست خارجی قائل به آن نیست که در شرایط کنونی، برجام سال ۲۰۱۵ برای اروپایی‌ها یا آمریکا یک سناریوی ایدئال و محقق‌کننده پیش‌شرط‌ها، اهداف و برنامه‌های آنها در قبال پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران باشد؛ اما در شرایط کنونی از زاویه دید کیانی، هم اروپا و هم آمریکا سعی دارند به چیزی شبیه برجام، توافق یا تفاهم دست پیدا کنند که ابعاد پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در نقطه کانونی ثابت بماند.

در راستای ارزیابی این مفسر برجامی، یک منبع دیپلماتیک به سی‌ان‌ان از محتوای مذاکرات باقری‌کنی و مورا در دوحه پرده برداشته و در‌این‌باره عنوان کرده است «گفت‌وگوهای ایران و اتحادیه اروپا در روز چهارشنبه روی نکات کلیدی از‌جمله سطوح غنی‌سازی هسته‌ای و همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متمرکز بود». این منبع در ادامه افزوده که «به نظر می‌رسد گفت‌وگوی دو‌روزه در دوحه بین انریکه مورا، دیپلمات اتحادیه اروپا و علی باقری‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، دارد به تحولات مثبت در بسیاری از موضوعات منجر می‌شود». منبع مذکور که به دلیل حساسیت مذاکرات خواست نامش فاش نشود، «جو فعلی برای کاهش تنش را مثبت ارزیابی کرده است». به دنبال طرح این نکات، مصطفی سالم نیز در سی‌ان‌ان نوشت: «به نظر می‌رسد شتاب برای احیای مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای در حال ایجاد است».

البته کیانی در بخش دیگر ارزیابی خود به «شرق»، موضوع تور دیپلماتیک حاشیه خلیج فارس حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه را که از سه‌شنبه هفته قبل شروع شد، به میان می‌کشد و در این زمینه از یک «پروسه جمعی» در سیاست خارجی سخن می‌گوید. در تبیین بیشتر این گزاره، تحلیلگر حوزه بین‌الملل یادآور می‌شود که امیرعبداللهیان روز سه‌شنبه هفته پیش در دوحه حضور داشت؛ بنابراین به زعم او «با حمایت قطری‌ها، ایرانی‌ها با اروپایی‌ها و غیرمستقیم با آمریکایی‌ها گفت‌وگو کرده‌اند که منجر به تحولات مثبت در بسیاری از مسائل مربوط به دو طرف شده است، به این امید که شتاب مثبتی به برجام در بحث با اروپایی‌ها و مسائل زندانیان در بحث با آمریکایی‌ها بدهد».

در ادامه گزارش سی‌ان‌ان، به نقل از چند منبع عنوان شد که «ایرانیان با اروپایی‌ها گفت‌وگو کرده‌اند و گفت‌وگوهای غیرمستقیمی نیز با آمریکایی‌ها داشته‌اند. این مذاکرات با حمایت قطری‌ها منجر به تحولات مثبتی درخصوص بسیاری از مسائل مربوط به طرفین شده تا حرکت رو به جلوی مثبتی در رابطه با برجام و تبادل زندانیان با آمریکا ایجاد شود». در سوی دیگر هم حسین امیرعبداللهیان بعد از سفر خود به کویت، قطر، امارات و عمان از «خبرهای خوب» گفت. حال معلوم نیست که خبرهای خوب مد‌نظر وزیر امور خارجه به احتمال رسیدن به یک توافق یا تفاهم احتمالی باز‌می‌گردد یا گفته او صرفا بر اساس مناسبات دوجانبه با ابوظبی، مسقط، کویت یا دوحه است؟

 جنگ اوکراین مهم‌‌تر از برجام؟

در مقابل آنچه اسماعیل کیانی از تلاش برای احیای برجام یا توافق مشابه سخن گفته، برخی تحلیل‌ها حکایت از آن دارد که اروپایی‌ها موضوع ادامه جنگ اوکراین و تکرار ادعاها مبنی بر حمایت ایران از روسیه را موضوع مهم‌‌تر و حساس‌تری ارزیابی می‌کنند. در همین‌ زمینه حسین دولت‌آبادی، دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگوی خود با «شرق»، انجام دو دیدار بین مقامات اروپایی با ایران طی یک هفته اخیر در دوحه و ابوظبی را به معنای اهمیت بالاتر جنگ اوکراین نسبت به برجام برای قاره سبز می‌داند و در‌این‌باره متذکر می‌شود: «اروپایی‌ها سعی دارند به موازات جدی‌تر‌شدن رایزنی‌های پشت پرده آمریکایی‌ها با ایران برای حصول توافق، مجموعه‌ای از مواضع و نگرانی‌های خود به‌ویژه در قبال جنگ اوکراین را با تهران به نتیجه برسانند».

بنابراین به زعم این کارشناس، «برای اروپایی‌ها تفاوتی بین مذاکرات با مقامات ایران برای پایان‌دادن به حمایت از روسیه یا اعمال تحریم علیه ایران وجود ندارد». تحلیلگر حوزه بین‌الملل در ادامه ارزیابی‌ خود به این نکته هم ورود می‌کند که «اروپایی‌ها سعی دارند با مجموعه‌ای از تحریم‌ها، تهدیدها، مذاکرات و اعمال سیاست چماق و هویج، تهران را به هر طریق ممکن به سمت کاهش و توقف حمایت از روسیه بکشانند. به گفته دولت‌آبادی این تلاش برای کاهش حمایت تهران از مسکو تا آنجا اهمیت دارد که اروپایی‌ها هرگونه توافقی را چه در قالب احیای برجام سال ۲۰۱۵ و چه در قالب توافق‌های جدید، منوط به تعیین تکلیف این موضوع می‌دانند.

پیرو آنچه حسین دولت‌‌آبادی عنوان کرد، اگرچه اروپایی با علی باقری‌کنی در کمتر از دو هفته اخیر دو دیدار و گفت‌وگو درباره طیفی از مسائل از زندانیان سیاسی و دوتابعیتی گرفته تا پرونده فعالیت‌ها هسته‌ای و جنگ اوکراین داشته‌اند، اما اتحادیه اروپا دیروز، جمعه، با ادعای نقش‌داشتن چهار نهاد ایرانی در تولید و عرضه پهپادها به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین، آنها را به فهرست تحریم‌های خود علیه ایران اضافه کرد.

اروپا و روسیه کنار رفته‌اند؟

مذاکرات اخیر در شرایطی انجام می‌شود که در هفته‌های اخیر محافل کارشناسی و رسانه‌ای از نزدیک‌شدن تهران و واشنگتن به یک توافق غیرمکتوب و غیررسمی در قالب «تفاهم» یا هر نام دیگری خبر داده‌اند که بر اساس آن، دو طرف امتیازهایی را به یکدیگر با هدف عدم تصاعد تنش و فریز‌شدن اختلاف‌ها در نقطه فعلی می‌دهند. در این میان نکته حائز اهمیت به کنار گذاشته‌شدن غیررسمی چین و روسیه در طرف ایران و سه کشور اروپایی عضو برجام (آلمان، فرانسه و انگلستان) همسو با ایالات متحده باز‌می‌گردد. چنان‌که محمدرضا محمدی، دیگر کارشناس در گفت‌وگو با «شرق» بر این باور است که «اکنون با خلوت‌تر‌شدن میز مذاکره، تهران و واشنگتن سعی کرده‌اند مذاکرات را از حالت 1+4 و 1+5 به مذاکرات دو‌طرفه ایران و آمریکا (غیرمستقیم) ببرند» که به گفته او شاهد «ایجاد یک پروسه دیپلماتیک جدی‌تر با حضور بازیگرانی کمتر و با هدف رسیدن هر‌چه زودتر به توافق یا تفاهم باشیم».

با این خوانش، تحلیلگر مسائل سیاست خارجی تأکید دارد که «هرچه میز مذاکره شلوغ‌تر باشد و بازیگرانی با منافع متعدد، متناقض و متضاد در مذاکرات امکان حضور پیدا کنند، به همان‌اندازه مذاکرات پیچیده‌تر، بغرنج‌تر، فرسایشی‌تر و زمان‌برتر خواهد شد، کما‌اینکه مفسر حوزه بین‌الملل از اوج‌گیری تقابل مسکو با غرب بعد از جنگ اوکراین و به دنبال آن زیان برجام پای این تضاد منافع گفت». بر این اساس، محمدی گرایش واشنگتن و تهران برای مذاکرات دوجانبه چراغ‌خاموش و مستقیم یا غیرمستقیم را اقدامی مثبت و سازنده می‌داند که می‌تواند به یک توافق یا تفاهم منجر شود.

با درنظرگرفتن مذاکرات پشت پرده این روزهای تهران-واشنگتن، محمدی نه اتحادیه اروپا و نه سه کشور اروپایی را طرف مذاکره جدی و تعیین‌کننده درخصوص ترسیم حدود و ثغور توافق یا تفاهم احتمالی پیش‌رو نمی‌داند، چون از دیدگاه او «دو بازیگر تعیین‌کننده ایران و ایالات متحده هستند». البته غلامرضا کرمی کارشناس دیگری بود که ارزیابی کاملا متفاوتی از محمدی دارد، در گفت‌وگویش با «شرق» این گزاره تحلیلی را مطرح می‌کند که «انجام مذاکرات دوجانبه پشت پرده و مخفی ایران و آمریکا در مسقط، نیویورک، ابوظبی یا دوحه به معنای خلوت‌شدن میز مذاکرات و کناررفتن پروسه ۴+۱ یا شکلگیری پروسه ۵+۱ نخواهد بود. چون به باور این تحلیلگر، تهران مطمئنا روسیه یا حتی چین را از محتوای مذاکرات خود با طرف آمریکایی آگاه خواهد کرد، کرمی متذکر می‌شود که به همان ‌اندازه هم پکن و به‌خصوص مسکو می‌توانند تأثیرات خود را در روند مذاکرات غیرمستقیم و پشت پرده دوطرفه تهران - واشنگتن داشته باشند، اگرچه به اعتقاد او، از شدت اثرگذاری نسبت به ادوار پیشین گفت‌وگوها به‌خصوص مذاکرات وین در قالب ۴+۱ کاسته شده است.

البته محمدرضا محمدی در تکمیل ارزیابی قبلی خود و در خوانشی همسو با غلامرضا کرمی این را این نکته مهم را مطرح می‌کند که «اگر مذاکرات سه کشور اروپایی یا اتحادیه اروپا با مقامات ایران در روزها و هفته‌های آتی ادامه پیدا کند و به نقاط حساس و جدی برسد، احتمالا روسیه، چندان راضی نخواهد بود؛ ازاین‌رو به اذعان محمد، کرملین سعی می‌کند یا مذاکرات به قالب و فرمت مذاکرات ۴+۱ در وین بازگردد یا اینکه مسکو هم به شکل ظاهری خود را به این مذاکرات بکشاند.

 چالش بایدن همچنان پابرجا

اگرچه انجام مذاکرات و تلاش‌های پشت پرده دولت بایدن برای رسیدن به یک توافق یا تفاهم با ایران همچنان شنیده می‌شود، اما به موازات آن هم تلاش‌ها از سوی کنگره برای به‌شکست‌کشاندن تحرکات کاخ سفید با شدت بیشتری ادامه دارد. دراین‌‌باره واشنگتن فری بیکن در خبری عنوان کرد که کنگره آمریکا مقامات عالی دولت بایدن را در رابطه با مذاکره با ایران احضار می‌کند. گزارش وب‌سایت واشنگتن فری بیکن حاکی است نمایندگان جمهوری‌خواه کنگره آمریکا قصد دارند مقامات عالی دولت جو بایدن را در رابطه با تلاش‌های مخفیانه برای تجدید توافقی هسته‌ای با ایران، که آزادشدن میلیارد‌ها دلار از پول‌های بلوکه‌شده این کشور را به‌دنبال خواهد داشت، احضار کنند.

فری بیکن تأکید کرده که مقامات جمهوری‌خواهان کمیته قصد دارند، برای بخشی از تحقیقات خود، رابرت مالی، نماینده دولت آمریکا در امور ایران و برت مک‌گورک، هماهنگ‌کننده شورای امنیت ملی کاخ سفید در امور خاورمیانه و شمال آفریقا را نیز احضار کند، چراکه معتقد است این دو مقام دولت بایدن نقشی کلیدی در دیپلماسی پشت در‌های بسته با تهران ایفا می‌کنند.
در کنار آن کنگره سراغ طرح «بازنگری رفع تحریم‌های ایران» رفته که دولت آمریکا را ملزم می‌کند تا «هرگونه تعامل» با جمهوری اسلامی را به آگاهی کنگره برساند با حمایت ۳۳ عضو مجلس سنا همراه شده است. براساس این طرح که با حمایت دوحزبی نمایندگان همراه شده، رئیس‌جمهوری آمریکا موظف است هرگونه «تخفیف غیررسمی تحریم‌های مربوط به ایران» را قبل از تصویب، برای بررسی به کنگره ارائه کند.

قانون بازنگری توافق‌نامه هسته‌ای ایران که در سال ۲۰۱۵ با ۹۹ رأی موافق در مقابل یک رأی مخالف به تصویب سنا رسید، رئیس‌جمهوری را ملزم می‌کند تا هرگونه «توافق رسمی یا حتی نیمه‌رسمی» با ایران در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران را برای بررسی به کنگره ارائه کند. سناتور بیل هگرتی، عضو کمیته روابط خارجی سنا، از طراحان این طرح در ادامه ادعاهای واهی معتقد است، «از آنجایی که ایران به دنبال تسلیحات هسته‌ای است، در صورتی که پرزیدنت بایدن به تلاش خود برای رفع تحریم‌ها علیه ایران ادامه دهد، ابتدا باید کنگره را قانع کند». سناتور جیم ریش، عضو ارشد کمیته روابط خارجی سنا و از حامیان این طرح هم گفته که چون دولت بایدن در ازای وعده‌های مشکوک منع گسترش تسلیحاتی، به ایران می‌اندیشد، بسیار مهم است که کنگره در جریان هرگونه کاهش تحریم‌ها باشد.

او با دخالت آشکار در امور غیرمرتبط با آمریکا اشاره داشت که «ایران همچنان فعالانه درگیر حمایت از روسیه است، به سربازان و دیپلمات‌های ما حمله می‌کند و اعتراض‌ها را سرکوب کرده است؛ بنابراین کنگره باید مطمئن شود که رفع یا تخفیف تحریم‌ها، باعث تشدید این فعالیت‌ها نخواهد شد». راجر ویکر، مارکو روبیو، تیم اسکات، تد کروز، راجر مارشال، جان کندی و میت رامنی از جمله حامیان طرح «بازنگری رفع تحریم‌های ایران» هستند.

در مقابل تحرکات کنگره، کاخ سفید هم سعی دارد از مسیر دیپلماسی به اهداف خود برسد، چراکه از دید طیفی از کارشناسان هرگونه تلاش دولت بایدن برای رسیدن به یک توافق یا تفاهم احتمالی با تهران می‌تواند به بازگشت ایران به بازار نفت و نیم‌نگاه بایدن به ثبات نرخ انرژی در آستانه انتخابات به عنوان یک دستاورد بینجامد. به‌‌ویژه آنکه به‌تازگی بلومبرگ و چند رسانه دیگر در گزارشی از افزایش صادرات نفت خام ایران در بازار خاکستری به نزدیک دو میلیون بشکه در روز اشاره دارند که در نتیجه معافیت‌های چراغ خاموش تحریمی دولت باید در قبال فروش نفت ایران با هدف تثبیت نرخ انرژی و بهای سوخت در آمریکاست. البته این نکته هم وجود دارد که توافق احتمالی میان ایران و آمریکا، به خودی خود باعث توقف مذاکرات احیای برجام نمی‌شود و منافاتی با توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ نخواهد داشت و فقط با هدف آتش‌بس سیاسی و کاهش تنش میان ایران و آمریکا انجام می‌شود.

بنابراین دولت بایدن فعلا سعی می‌کند با وجود کارشکنی‌ها و فشارهای کنگره به مذاکرات پشت پرده خود با تهران ادامه دهد و از ابزار، ظرفیت و توان اروپایی‌ها هم برای پیشبرد این مذاکرات استفاده کند. در این راستا معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا تأکید کرد که واشنگتن به‌طور مداوم درباره ایران با متحدان نزدیک خود در اروپا در ارتباط است. وِدانت پاتل در یک نشست خبری در پاسخ به سؤالی درباره گزارش ادعایی روزنامه واشنگتن‌پست مبنی بر وجود مذاکرات مستقیم میان تهران و واشنگتن و اینکه متحدان اروپایی آمریکا به درستی در جریان این رایزنی‌ها قرار ندارند، گفت که «ما با شرکا و متحدان خود، از جمله تروئیکای اروپایی درمورد مسائل مربوط به ایران به‌طور مداوم در ارتباط هستیم. من به‌طور قطع قصد ندارم این گفت‌وگوها را به تفصیل بیان کنم یا در اینجا جزئیات بیشتری به شما ارائه دهم، اما ما قطعا در این مورد با شرکا و متحدان خود در تماس هستیم».

بنابر گزارش وب‌سایت وزارت امور خارجه آمریکا، ودانت پاتل در پاسخ به پرسش دیگری درباره نگرانی برخی اعضای کنگره درباره تعامل مجدد دولت بایدن با ایران اظهار کرد که «ما به‌طور جدی متعهد به تداوم تعامل نزدیک با کنگره و با هر دو حزب هستیم و مقامات وزارت امور خارجه به طور منظم با کنگره درمورد سیاست ایالات متحده و ایران تعامل دارند. من قصد ندارم وارد جزئیات شوم اما این چیزی است که ما عمیقا به آن ادامه خواهیم داد». پاتل همچنین در پاسخ به سؤالی درباره طرح‌های ضد ایرانی مجلس نمایندگان آمریکا تصریح کرد که «ما به‌صورت منظم با کنگره درباره سیاست ایران و آمریکا در ارتباط هستیم و با کنگره مشورت می‌کنیم.

این مقام آمریکایی در پاسخ به این سؤال که آیا واشنگتن قصد کاهش تحریم‌های ایران یا اجازه آزادسازی بدهی بغداد به تهران را دارد، در تلاش برای وارونه‌جلوه‌دادن نقش ایران در ثبات منطقه‌ای عنوان کرد که «آنچه من در این مورد می‌توانم بگویم این است که با توجه به فعالیت‌های ایران، ما همچنان تعدادی ابزار در اختیار داریم. تحریم‌ها کماکان بخش بزرگی از این ابزارها بوده و در تداوم پاسخ‌گویی ایران مؤثر بوده است».

اشاره به گزارش واشنگتن‌پست در نشست خبری ودانت پاتل در پی آن بود که این روزنامه آمریکایی به‌تازگی در مطلبی مدعی شد «دولت بایدن در حال انجام مذاکرات غیرمستقیم دوجانبه با ایران است که امیدوار است حداقل برنامه هسته‌ای تهران را در زمینه تولید تسلیحات محدود کند، به حملات نیابتی به نیروهای آمریکایی در سوریه پایان دهد و سه زندانی آمریکایی را در ازای دسترسی محدود به برخی از میلیاردها دلار پول‌های بلوکه‌شده ایران در خارج از کشور آزاد کند».

در ادامه این مطلب آمده است، «به گفته مقامات آمریکایی، اروپایی و خاورمیانه که به شرط ناشناس‌ماندن برای بحث درباره یک موضوع حساس صحبت کردند، مذاکراتی که از چند ماه پیش آغاز شده است، احیای مذاکرات برجامی نیست. بحث‌های کنونی تلاشی برای ترسیم خطوط قرمز واضح و معکوس‌کردن آن چیزی است که تشدید تنش‌ها بوده است که با مسائل داخلی و حمایت روسیه از سوی تهران افزایش یافته است».

صدور اجازه برای آزادسازی دارایی‌های بلوکه‌شده ایران به‌ویژه از نظر سیاسی پرمسئله است. آزادسازی میلیاردها دلار پول‌های ایران هم‌زمان با آزادی زندانی‌های آمریکایی و اجرای برجام در ژانویه ۲۰۱۶، انتقادهای شدیدی را برای دولت اوباما به همراه داشت. البته وزارت خزانه‌داری در حال مطالعه مواردی است که براساس آن پول از کره جنوبی به یک حساب تحت نظارت ایالات متحده در یک کشور ثالث منتقل می‌شود. به ادعای این رسانه ایران درخواست خواهد کرد که وجوه مستقیم به یک سازمان بشردوستانه داده شود و هر تراکنش فردی توسط دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری تأیید شود. هیچ‌یک از این پول‌ها از مسیر سیستم‌های مالی ایالات متحده یا ایران عبور نمی‌کند. اما در حالی که بایدن می‌توانست با آزادی زندانی‌ها، امتیازی در داخل به دست بیاورد، آزادسازی پول‌ها موجب جنجال‌های شدید سیاسی، هم در داخل و هم در اسرائیل می‌شود.