ایران و ونزوئلا تا کجا می توانند روی اتحاد هم حساب کنند

نویسنده: اریک لاب

دیپلماسی ایرانی: ابراهیم رئیسی فوق محافظه کار روز ۱۱  ژوئن ۲۰۲۲  با همتای ونزوئلایی خود دیدار کرد تا نقشه راه همکاری دوجانبه ۲۰ ساله را در زمینه های انرژی، دفاع، کشاورزی، مهندسی، گردشگری و فرهنگ، امضا کنند. رئیسی در مراسم امضای قرارداد تصریح کرد دستور کار این سند مقابله و مقاومت در برابر تحریم ها، فشارها و امپریالیسم آمریکاست. امضای این نقشه راه  با سیاست خارجی ابراهیم رئیسی در نگاه به سمت جنوب و شرق و مواجهه با تحریم ها و فشارهای مداوم امریکا مطابقت دارد. این سیاست با رویکرد جهان سومی احمدی‌نژاد تندرو همسو است که در زمان او روابط ایران و ونزوئلا به اوج خود رسید و همچنین با سیاست روحانی میانه رو در دوره دوم ریاست جمهوری او مطابقت دارد. 

روحانی در ابتدا و به علت تمایل سیاست خارجی او به سوی غرب و امضای برجام، روابط میان تهران و کاراکاس را کاهش داد، ولی  پس از خروج یک جانبه امریکا از برجام و اعمال تحریم های بیشتر علیه ایران و ونزوئلا در سال ۲۰۱۸، روحانی این روابط را در لفظ و در عمل در اولویت قرار داد و این تمرکز دوباره بر ونزوئلا زمینه را برای برنامه همکاری ۲۰ ساله تحت دولت رئیسی فراهم کرد.

ایران و ونزوئلا به عنوان اعضای موسس اوپک در سال ۱۹۶۰، روابط سیاسی و اقتصادی خود را در خلال ده ‌ها سال و از پیش از انقلاب سال ۱۹۷۹ حفظ کرده اند. این روابط در دوره محمد خاتمی اصلاح طلب، حتی زمانی که او تنش زدایی و نزدیکی با امریکا و اروپای غربی را دنبال می کرد، گسترش یافت و در دوره احمدی نژاد بیشتر شد. 

احمدی نژاد و چاوز در حالی که از کشورها و فرهنگ های مختلف بودند، عوام گرایانی اقتدارگرا و ضد امپریالیست هایی سرسخت شناخته می شدند که در آرزوی ایجاد محور وحدت و نظم جهانی نوین علیه امریکا بودند.

تهران و کاراکاس از نظر اقتصادی، صدها قرارداد دوجانبه در زمینه‌های انرژی و مالی، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و صنعت، زیرساخت‌ها و ساختمان‌سازی، علم و فناوری و آموزش و فرهنگ امضا کردند. در دوران احمدی نژاد و چاوز، در مقایسه با دوره خاتمی، سطح تجارت دوجانبه از میانگین سالانه 0.03 درصد به 0.09 درصد کل تجارت ایران افزایش یافت. در  سال ۲۰۰۸ پروژه های صنعتی ایران در ونزوئلا حدود ۴ میلیارد دلار ارزش داشت و شامل یک کارخانه مهمات سازی، یک کارخانه مونتاژ خودرو و یک کارخانه تولید سیمان بود. ولی، این پروژه‌ها و دیگر طرح ها به علت تشدید تحریم‌های امریکا، سرمایه‌گذاری های اندک خارجی و داخلی و سوء مدیریت و فساد گسترده در دولت، به تعویق افتاد یا اجرا نشد.

پس از ارسال دو نفتکش از سوی ونزوئلا به ایران در ماه مه ۲۰۱۱، امریکا  تحریم ها را علیه بخش انرژی هر دو کشور تشدید و قانون مقابله با ایران در نیمکره غربی را در سال ۲۰۱۲  تصویب کرد که در آن خواستار اتخاذ راهبرد جامع برای مقابله با حضور خصمانه فزاینده ایران  در نیمکره غربی شده بود. این فشار موجب کاهش شدید صادرات ایران به ونزوئلا از از ۶۵ میلیون دلار در سال ۲۰۱۲  به حدود ۱۹ میلیون دلار در سال ۲۰۱۳ شد.

در دوره اول و دوم ریاست جمهوری روحانی، سیاست در قبال ونزوئلا بین دوری از تعامل اساسی و بهبود جدی در نوسان بود. روحانی در دوره اول ریاست جمهوری خود روابط با ونزوئلا و به طور کلی نیمکره جنوبی را در سطح نمادین ادامه داد که در درجه اول، به علت سیاست خارجی او به سمت غرب و اولویت دادن به برجام برای کاهش انزوای بین المللی و تحریم های اقتصادی ایران بود. او بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ میلادی، ۱۳ بار با نیکولاس مادورو و دیگر مقامات بلندپایه ونزوئلا ملاقات حضوری یا تلفنی داشت و در این دیدارها و تماس ها برای پرهیز از دشمنی با آمریکا و به خطر انداختن برجام، کمتر از ضدیت با امپریالیسم و استقلال و بیشتر درمورد تقویت روابط سیاسی و اقتصادی طرفین در کنار تثبیت بازارهای نفت به عنوان اعضای اوپک صحبت کرد. بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶، سطح تجارت دوجانبه به طور متوسط سالانه 0.01 درصد از کل تجارت ایران را در مقایسه با 0.09 درصد در دوره احمدی نژاد را تشکیل می‌داد و به پایین‌ترین سطح خود از دوره خاتمی رسید.

در دوره دوم ریاست جمهوری روحانی و به ویژه پس از خروج امریکا از برجام و افزایش تحریم ها علیه ایران و ونزوئلا در سال ۲۰۱۸، سیاست های او با سخنانش هماهنگ تر شد و لحن ضد امپریالیستی و سرکشی بیشتری به خود  گرفت. در طول آن سال و پس از آن، روحانی با مادورو و دیگر مقامات ونزوئلا  فقط درباره تقویت روابط دوجانبه و افزایش قیمت نفت صحبت نکرد، بلکه طرفین همچنین در مورد مقاومت در برابر امپریالیسم آمریکا، مداخله، تجاوز، فشار، توطئه، تهدید و تحریم های امریکا گفت وگو کردند. فراتر از آن، دولت روحانی با ارسال پنج نفتکش با حدود ۶۰ میلیون گالن بنزین تصفیه‌شده به کاراکاس در ماه مه ۲۰۲۰، تحریم‌ها و تهدیدهای آمریکا را به چالش کشید و برای دور زدن تحریم های آمریکا و تقویت صادرات ایران به ونزوئلا، شرکت ایرانی اتکا وابسته به وزارت دفاع، سوپرمارکتی به نام مگاسیس را در کاراکاس افتتاح کرد که محصولات ایران را می فروخت. در ماه نوامبر و یک ماه پس از پایان مدت تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران، تهران فناوری تولید پهپادهای شناسایی و جنگی را به ونزوئلا منتقل کرد. این انتقال مورد تائید رهبر معظم و فرمانده کل نیروهای مسلح ایران قرارداشت که تفاوت اساسی بین نظام سیاسی دوشاخه ایران و نظام اجرایی واحد ونزوئلا را برجسته می کرد.

اگرچه  رئیسی می خواست روش خود را از روحانی متمایز کند، سیاست او در قبال ونزوئلا تا کنون شباهت زیادی به روش روحانی در دوره دوم ریاست جمهوری او داشته است. رئیسی در ملاقات‌ها و تماس‌هایش با مادورو و دیگر مقامات کاراکاس، مرتباً در مورد تعمیق روابط دیپلماتیک و تجاری و همچنین غلبه بر تهدیدها، تحریم‌ها، فشار، امپریالیسم و سلطه گری امریکا گفت وگو می‌کند. در کمتر از یک سال پس از ریاست جمهوری رئیسی، این ملاقات ها و بیانیه ها با امضای نقشه راه همکاری دوجانبه ۲۰ ساله به اوج خود رسیده است. رئیسی به عنوان بخشی از این توافق، یک نفتکش به ونزوئلا تحویل داد و در کنار آن متعهد شد که یک پالایشگاه ونزوئلا را تعمیر کند تا کمبود سوخت این کشور کاهش یابد.

روابط ایران و ونزوئلا در دوره رئیسی از نظر دیپلماتیک، احتمالاً تشدید خواهد شد، زیرا او در کمتر از یک سال، پنج دیدار و تماس با مادورو و معاون رئیس جمهور و وزیر امور خارجه آن کشور داشته است، در حالی که در هر دو دوره  دولت روحانی، ۱۹  تماس از این دست روی داد. رئیسی نیز مانند روحانی احتمالا به دیدار با مقامات ارشد ونزوئلا در تهران و کاراکاس و همچنین در حاشیه مجامع چند جانبه از جمله مجمع عمومی سازمان ملل، جنبش غیرمتعهدها، سازمان همکاری اسلامی، مجمع کشورهای صادرکننده گاز و اوپک ادامه خواهد داد. 

با این حال، شکل روابط ایران و ونزوئلا ممکن است در آستانه تغییر نقش باشد. در حالی که روحانی قبل از امضای برجام، تمایلی به تعامل نزدیک با ونزوئلا نداشت، مادورو اکنون ممکن است موضع مشابه در قبال ایران داشته باشد. دولت ونزوئلا از مارس  ۲۰۲۲، در حال مذاکره با امریکا  برای رفع تحریم ها و بازگرداندن نفت ونزوئلا به بازار جهانی و کاهش قیمت های بالای نفت بوده است. با این وجود، کاراکاس با مشاهده خروج واشنگتن از برجام و عدم پایبندی امریکا به تعهداتش، شاید در مورد توافق با واشنگتن محتاط باشد.

از نظر نظامی، ایران احتمالاً کمک به ونزوئلا را در تولید و بهره برداری از پهپاد، به ویژه با توجه به بلندپروازی های تهران برای گسترش صادرات این فناوری به کشورهای سراسر جهان، مانند اتیوپی و روسیه، ادامه خواهد داد. 

ایران از نظر اقتصادی و بر اساس برنامه همکاری ۲۰ ساله اخیر، شاید به دنبال گسترش روابط دوجانبه در بخش‌های مختلف باشد. دولت رئیسی انجام  پروازهای مستقیم بین تهران و کاراکاس را برای تقویت گردشگری از سر گرفته است و احتمالاً کمک به ونزوئلا را برای جبران کمبود سوخت ادامه خواهد داد. 

ایران همچنین به عنوان بخشی از نقشه راه ژوئن ۲۰۲۲ و در اقدامی مشابه در کشورهای جنوب صحرای آفریقا و سایر نقاط  نیمکره جنوبی، کشت فراسرزمینی و تولید غذا در ونزوئلا را دنبال کرده است که اهداف آن کاهش هزینه های عملیاتی، ارتقای امنیت غذایی، برآورده ساختن افزایش مصرف مواد غذایی و تقاضای واردات و جبران کمبود آب و زمین به علت رشد جمعیت و تغییرات آب و هوایی است  که همه این موارد به علت شیوع کرونا و جنگ در اوکراین تشدید شده است.

با وجود افزایش قیمت نفت، سطح تجارت و سرمایه گذاری بین ایران و ونزوئلا به علت وضعیت آنها به عنوان کشورهای با درآمد متوسط، محدودیت منابع، تقاضا برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی و تحریم های پایدار و تشدید شونده، همچنان محدود خواهد بود. 

هر دو کشور باتوجه به شرایط اقتصادی و بی ثباتی اجتماعی و سیاسی  فزاینده خود در داخل، باید برای کاهش یا معکوس شدن این روند و به رغم  شعارهایشان در رابطه با استقلال و خودکفایی، باید به دنبال  لغو تحریم های امریکا یا کسب حمایت بیشتر چین و روسیه باشند. به همین منظور، تهران سال گذشته یک قرارداد همکاری ۲۵ساله را با پکن امضا کرد و ممکن است به زودی با مسکو نیز وارد همین قرارداد شود.

گذر زمان نشان خواهد داد که آیا ایران و ونزوئلا می توانند به جای تنش زدایی و نزدیکی به امریکا، روی چین و روسیه و حمایت قوی تر نظامی، دیپلماتیک و اقتصادی آنها حساب کنند یا خیر. در غیر این صورت، هر دو کشور همچنان بازیچه پکن، مسکو و واشنگتن قرار خواهند گرفت و با آنها به‌عنوان مهره‌های منطقه‌ای در بازی ژئوپلیتیکی بزرگ‌تر رفتار خواهد شد.

منبع: اندیشکده موسسه خاورمیانه / تحریریه دیپلماسی ایرانی/11