جنگ سرد یونان و ترکیه در دریای اژه

نویسنده: ماریون سندکر

دیپلماسی ایرانی: رجب طیب اردوغان فقط از کیریاکوس میتسوتاکیس ناراحت نیست. وی از دست نخست وزیر یونان بسیار هم عصبانی است که می گوید میتسوتاکیس دیگر برای وی اصلا وجود ندارد. اگرچه وی این عصبانیت را نشان نداده و با اطمینان در اوایل هفته به خبرنگاران اعلام کرد: «روابط می تواند ادامه یابد، اما بر اساس قوانین بین المللی.» به هر حال، او نمی خواهد وارد جدالی شود که با توهین های شخصی همراه است.

البته اردوغان به همان اندازه تلاش می کند تا دولت آتن را به طور شفاهی تحریک کند. یک هفته پیش او در اظهاراتی گفت که دیگر میتسوتاکیس برای او وجود ندارد. این توهین دیپلماتیک شماره یک بود. اما روز بعد رئیس جمهور ترکیه قطع تمام روابط دوجانبه با یونان را اعلام کرد. در اواسط ماه مارس گذشته بود که پس از دیدار با میتسوتاکیس، اردوغان اعلام کرد که عصر جدیدی در روابط یونان و ترکیه آغاز شده است. این اعلام یکجانبه هم دومین توهین دیپلماتیک  بود.

با این حال، تا کنون حرکت کج و معوج ترکیه باعث ناراحتی دولت آتن نشده است. یونان از مدت ها قبل از نوسانات سیاسی در دولت همسایه خود مطلع بوده است. برای بسیاری از یونانی‌ها، انتخاب کلمات تند از سوی اردوغان حتی تبدیل به نوعی تعریف برای آن ها شده است: «هرچه اردوغان تندتر لفاظی کند، همان قدر معلوم است که کار ما درست‌ تر است.»

شریک قدرتمند جدید

ترکیه و یونان هیچ زمانی دوست واقعی برای یکدیگر نبوده اند. آنها همیشه فقط همسایه و در نتیجه رقیب یکدیگر بوده اند. با گذشت زمان، این نزاع میان این دو به نوعی جنگ سرد در دریای اژه تبدیل شده است. ریشه بسیاری از مشکلات سال های اخیر در قعر دریا نهفته که کشورها را از نظر جغرافیایی از هم جدا، اما آن ها را از نظر سیاسی، احتمالا برای همیشه، متحد می کند: ذخایر گاز طبیعی! این درگیری بر سر تعیین حدود آب های سرزمینی و منطقه انحصاری اقتصادی است که چند سالی است توسط رئیس جمهور ترکیه به چالش کشیده شده است.

اردوغان حتی تا آنجا پیش رفت که بخش‌هایی از معاهده لوزان ۱۹۲۳ را که مرزهای بین دو کشور را حدود ۱۰۰ سال پیش تعیین کرده است زیر سوال برد.  بر اساس این معاهده، بیش تر جزایر دریای اژه متعلق به یونان هستند و این حتی شامل جزایری می شود که در مجاورت سرزمین اصلی ترکیه قرار دارند. تعدادی از این جزایر در شرق دریای اژه  به تجهیزات نظامی مجهز شده اند که به تعبیر ترکیه نقض معاهده های لوزان و پاریس در سال ۱۹۷۴ به شمار می رود. از سویی دیگر، برای یونان، تسلیح جزایر به تجهیزات و ادوات نظامی یک اقدام پیشگیرانه ضروری در برابر تهدید ناوچه های آب‌خاکی در سواحل غربی ترکیه است.

پایان دادن به روابط، آن طور که اردوغان اعلام کرده و نادیده گرفتن همسایگان در حال حاضر عملا غیرممکن است. برای قطع رابطه به طور موثر، یکی از دو طرف باید به آن اقدام کند. در عوض، دولت‌های آنکارا و آتن همچنان مجبورند به نحوی با یکدیگر کنار بیایند. این دقیقا همان چیزی است که  برای ترکیه بسیار سخت است، چرا که به نظر می‌ رسد همسایه یونانی‌ اش شریک جدید بسیار قدرتمندی برای خود پیدا کرده است. داشتن چنین شریکی همان چیزی است که آنکارا دوست می داشت برای خود داشته باشد: ایالات متحده آمریکا!

کمک های نظامی به اوکراین از طریق بندر یونان انجام می شود

آمریکایی ها سال هاست در قالب سیاست امنیتی در یونان فعال بوده اند، اما این فعالیت اخیرا به میزان قابل توجهی گسترش یافته است. پایگاه های نظامی مختلف همچون دیواری در امتداد ساحل شرقی یونان کشیده شده اند. یکی از نقاط مهم هم شهر بندری الکساندروپولی است که ایالات متحده از آنجا بیش تر حمایت های نظامی خود از اوکراین را انجام می دهد.

درست در آن سوی مرز، تحرکات نظامی یونان از همان ابتدا با نگرانی دنبال شده است. آنکارا از آن می ترسد که کشور همسایه وی اکنون نه تنها در جنگ اوکراین، بلکه به طور کلی در روابط با ایالات متحده، از جایگاه ترکیه به عنوان کشوری کلیدی برای سیاست امنیتی واشنگتن پیشی بگیرد. کوستاس ایفانتیس، استاد کنونی دانشگاه پانتئون آتن و مدرس سابق روابط بین‌الملل در ترکیه می‌ گوید که ایالات متحده به خاطر کاهش وابستگی ارضی به ترکیه بیش تر بر یونان تمرکز خواهد کرد. این کارشناس اظهار می دارد که «آنکارا در گذشته شریک قابل اعتمادی نبوده، نه در سوریه و نه در دریای سیاه.»

اردوغان نمی تواند با ایالات متحده وارد بحث شود. در رابطه با یونان اما همه چیز متفاوت است. یونانی ها هفته هاست که از ورود جنگنده های ترکیه به حریم هوایی خود شکایت کرده اند که با پرواز بر فراز جزایر دریای اژه یا الکساندروپولی به گفته وزارت خارجه یونان «حاکمیت ملی» این کشور را نقض کرده اند. آنکارا نیز به نوبه خود ادعاهای مشابهی را مطرح کرده است: نیروی هوایی یونان بر فراز خاک ترکیه پرواز کرده است.

در اواسط ماه مه و برای اولین بار بود که اردوغان با صحبت علیه عضویت سوئد و فنلاند در ناتو، اشاره ای به رابطه این موضوع  با همکاری های میان یونان و ایالات متحده کرد. وی همچنین به اتفاقی که بیش از ۴۰ سال پیش روی داد هم اشاره کرد. در سال ۱۹۸۰ بود که کشورهای عضو تصمیم به گسترش ائتلاف گرفتند. آن جا بود که با تهدید به وتو ورود مجدد یونان به ناتو - که قبلا آن را ترک کرده بود - ترکیه توانست تا کفه ترازو را به سمت خود سنگین تر کند.

موافقت آنکارا در آن زمان با عضویت مجدد یونان به خاطر ایالات متحده بود. گفته می شود که پس از کودتای نظامی ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰ در ترکیه، واشنگتن اینگونه تضمین داده است: «وتو را رها کنید و ما اطمینان حاصل خواهیم کرد که در آینده مشکلی با یونان به وجود نیاید.» این معامله از نظر اردوغان، همانطور که وی هم اکنون می گوید، یک «اشتباه» بود که امروز نباید با سوئد و فنلاند تکرار شود.

هیچ واکنشی از طرف آمریکا انجام نگرفته است. در عوض، دو روز پس از بیانیه اردوغان، میتسوتاکیس نخست وزیر یونان در ساختمان کنگره در واشنگتن به سخنرانی پرداخت. او نامی از ترکیه نبرد، اما به صراحت درخواست کرد که دیگر با دولت آنکارا معامله تسلیحاتی صورت نگیرد. کوستاس می‌گوید: «البته که این اشاره ای به ترکیه بود. ما در تلاش هستیم تا سرعت روابط آن ها را کنترل کنیم.» این یک پاسخ طبیعی به تحریکات آنکارا در هفته های اخیر است.

پایان برتری جزئی ترکیه

پس از سخنرانی میتسوتاکیس ترکیه احساس نگرانی کرده است. کنگره آمریکا تا کنون از توافق با آنکارا برای ارتقاء جت های اف-۱۶ موجود جلوگیری کرده است. از سوی دیگر، یونان به زودی شانس خوبی برای دریافت هواپیماهای اف-۱۶ خواهد داشت. این پایان برتری جزئی نیروی هوایی ترکیه خواهد بود. در این صورت، صنعت تسلیحاتی ترکیه هم هر اندازه که در موقعیت خوبی قرار داشته باشد و کارآمد باشد، نمی تواند پا به پای این تغییرات حرکت کند.

اما اظهارات میتسوتاکیس در واشنگتن حسادت آنکارا را نیز برانگیخته است. اردوغان نخست وزیر یونان را به لابی گری غیرقانونی علیه ترکیه متهم کرده است. در پس این مسائل، چنین احساس نگرانی در ترکیه وجود دارد که ایالات متحده و یونان می توانند آن قدر به هم نزدیک شوند که در نهایت با هم علیه ترکیه همکاری کنند.

آن چه اردوغان نمی تواند مستقیما به آمریکایی ها بگوید، حداقل پس از اینکه اولاف شولز صدراعظم آلمان از ترکیه خواست تا خویشتن داری کند، به آلمان ها گفت: «دخالت آلمان و شرکت آن در کارزار بدنامی علیه ترکیه غیر قابل قبول است.»  در نامه ای از طرف وزارت امور خارجه ترکیه تاکید شده است که «اظهارات فاقد صلاحیت» آلمان قاطعانه از طرف این کشور رد می شود.

تهدید همیشگی از سوی ترکیه

علاوه بر این، ترکیه به مداخل مستقیم برلین در این درگیری عادت ندارد. در زمان آنگلا مرکل صدراعظم سابق نیز پیام های مثبتی به آتن فرستاده می شد. اما در عین حال، به ترکیه ای ها هم با دیپلماسی پشت پرده اطمینان داده می شد.

در همین حال، یونان البته از هرگونه حمایت متحدان غربی احساس خوشحالی می کند. پروفسور کوستاس می گوید: «واکنش های غرب ما را شگفت زده نمی کند. به هر حال، ما سال‌ها تلاش کرده‌ایم این کار را انجام دهیم، زیرا اساسا همیشه از سوی ترکیه احساس خطر کرده ایم.»

احساس تهدید متقابل و تحرکات یونانی-ترکیه ای یک سنت همیشگی میان این دو بوده است. این موضوع باعث نمی شود که منازعه بین همسایه ها اهمیت کمتری داشته باشد. گاهی اوقات حتی خطرناک هم بوده است. مثلا تابستان دو سال پیش بود که دعوا در دریای اژه بسیار بالا گرفت.

یونان برای مدت ها در وحشت به سر می برد. از آن زمان یونانی ها به میزان قابل توجهی بیش تر از قبل در بخش تسلیحات سرمایه گذاری کرده اند. آیا این اتفاقات می تواند متحدان ناتو را با مسابقه ای تسلیحاتی تهدید کند؟ کوستاس در این رابطه می‌گوید: «از قبل وجود داشته است. این همان چیزی است که این منازعه را بیش تر و بیش تر خطرناک می کند. اوضاع هر لحظه ممکن است از کنترل خارج شود.»

منبع: زایت (آلمان) / ترجمه: علی مفتح