ایران درباره تضمین سخت نگیرد

نویسنده: اسفندیار بتمنقلیچ

دیپلماسی ایرانی: مذاکره‌کنندگان ایران و اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به‌ علاوه آلمان اواخر ماه جاری میلادی مذاکرات برای از سرگیری مجدد اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را از سر خواهند گرفت. بسیاری از تحلیل ‌ها بر تقاضای ایران درباره تضمین کاهش تحریم ‌ها متمرکز شده است. برای دولت ابراهیم رئیسی، بازگشت به پایبندی کامل به برجام مستلزم  اعتماد به طرف مقابل است. قراردادهای تجاری بزرگ با شرکت های ایرانی مانند پروژه های سرمایه گذاری بلندمدت، ماه ها طول خواهد کشید و موفقیت آنها دست کم در حال حاضر در هاله ای از ابهام باقی خواهد ماند. همانطور که پس از اجرای اولیه برجام مشخص شد، معاملات تجاری که پس از لغو تحریم‌ های ثانویه ایالات متحده شکل می گیرند، ممکن است به دلیل نقص در رفع کلی تحریم ‌ها ناموفق باشند. برای جلوگیری از این مشکل، گروه 1+5 باید به ایران ضمانت هایی ارائه دهد که معافیت تحریم ها را نه تنها بر روی کاغذ، بلکه در عمل نیز اجرا خواهد کرد. 

آینده بلندمدت برجام به اعتبار این تعهدات بستگی دارد. اما در کوتاه مدت، ایران طیف وسیعی از مزایا را به دست خواهد آورد به این دلیل که آنها مشروط به مداخلات سیاسی قابل توجه 1+5 نیستند. اهمیت این مزایای خودکار با یادآوری دوره پس از لغو تحریم ها در سال 2016 مشخص می شود؛ اقتصاد ایران آن زمان 13.4درصد رشد کرد و این در حالی بود که اجرای کامل لغو تحریم ها هنوز به طور کامل رخ نداده بود. اقتصاد ایران در چند زمینه کلیدی رونق یافت. این مزایا به هیچ وجه معادل عادی سازی اقتصادی بین طرف های برجام نیست، اما به اندازه ‌ای که ایران را به سمت مذاکره سوق دهد، قابل توجه است.

افزایش درآمد نفتی - بر اساس داده های تانکر ترکرز، ایران در سال جاری به طور متوسط 1.2 میلیون بشکه در روز نفت صادر کرده است. تنها چین تحریم ‌های ایالات متحده را نادیده گرفته و مشتری نفت خام ایران باقی مانده است. افزایش درآمد ناشی از افزایش قیمت نفت (از میانگین 53.55 دلار در هر بشکه در ژانویه به 83.65 دلار در اکتبر) به اقتصاد ایران کمک کرده، اما صادرات نفت ایران هنوز بسیار کمتر از 2.5میلیون بشکه در روز (رقم احتمالی صادرات بعد از لغو تحریم ها) است. در حالی که برخی از خریداران سنتی نفت ایران مانند پالایشگاه ‌های فرانسه و اسپانیا احتمالا خرید از ایران را با سرعت کمتری از سال 2016 از سر خواهند گرفت، این واقعیت که چین هنوز حجم زیادی از این محصول را وارد می‌کند به این معنی است که صادرات نفت ایران از حال حاضر کمتر نخواهد شد. اگر مذاکرات برجام فروبپاشد، تضمینی وجود ندارد که چین به سطح فعلی واردات خود از ایران ادامه دهد. در این سناریو، چین احتمالا به جای توقف کامل واردات، آن را کاهش خواهد داد. در مقابل، تسهیل تحریم ‌ها می تواند دست کم 20 میلیارد دلار درآمد نفتی اضافی در 12 ماه اول برای ایران به ارمغان آورد.

مازاد تجاری - مانند صادرات نفت، سایر تجارت ها نیز به کاهش تحریم ها پاسخ مثبت خواهند داد. حجم صادرات ایران در سه ماهه اول سال جاری 55درصد و حجم واردات ایران 72درصد مدت زمان مشابه در سال 2016، یعنی سه ماهه اول لغو تحریم ها، بوده است. صادرات به میزان قابل توجهی نسبت به واردات کاهش یافته است. این امر معمولا در زمانی که ایران تحت تحریم است، منجر به کسری تجاری می شود. در سال منتهی به ژوئن 2021، کسری تجاری ایران بالغ بر 5.5 میلیارد دلار بود. بازگشت به یک مازاد تجاری بزرگ، عمدتا از طریق تثبیت ریال ایران، تاثیر زیادی بر اقتصاد کشور خواهد داشت.

تورم کمتر - بحران تراز پرداخت ‌های ایران، ناشی از تحریم ‌ها و تشدید آن با همه ‌گیری کووید-۱۹، منجر به کاهش شدید ارزش ریال شده است. ریال از نوامبر 2018 که ایالات متحده تحریم های ثانویه خود را مجددا اعمال کرد، 62درصد از ارزش خود را از دست داده و این مساله تاثیر قابل توجهی بر تورم داشته است، زیرا کالاهای وارداتی گران ‌تر شده ‌اند. لغو تحریم ها به بانک مرکزی ایران اجازه می دهد تا به ذخایر ارزی خارجی با ارزش کلی بیش از 120 میلیارد دلار، دسترسی پیدا کند. طبق تخمین های صندوق بین المللی پول، ایران در حال حاضر به حدود یک چهارم این ذخایر دسترسی دارد. دسترسی بیشتر به ذخایر و درآمدهای ارزی جدید موجب تقویت ریال می شوند و به این ترتیب، فشار تورمی با ثبات در ارزش ریال کاهش می یابد.

معنای واقعی تضمین

مقامات ایرانی حق دارند از شکست ها در لغو تحریم ها شکایت کنند. در پایان سال 2017 مشخص بود که ایران در مسیر عادی سازی اقتصادی پیش بینی شده در توافق هسته ای قرار ندارد، اما بی شک حذف تحریم ‌های ثانویه آمریکا برای کشوری که یک دهه رکود اقتصادی را پشت سر گذاشته، مزایای قابل توجهی خواهد داشت. مهم است که همه طرف های مذاکرات آتی به این واقعیت توجه داشته باشند.

مزایای خودکار لغو تحریم ها برای اقتصاد ایران سه چیز را به همراه خواهد داشت: انگیزه ای کوتاه مدت برای عمل به تعهدات هسته ای؛ پیش زمینه ای برای اقدامات طولانی ‌مدت در جهت اجرای لغو تحریم ‌ها برای تسهیل معاملات تجاری و سرمایه ‌گذاری؛ افزایش تاب ‌آوری اقتصادی ایران که می تواند نوعی بیمه نامه برای دولت رئیسی باشد.

حتی اگر یک رئیس جمهور جمهوری خواه در ایالات متحده در سال 2025 توافق را زیر پا بگذارد، لغو تحریم ها تا آن زمان درآمدهای نفتی بالاتر، مازاد تجاری بیشتر، ارز ثابت و افزایش دستمزدهای واقعی را برای ایران فراهم می آورد. چنین شرایطی به دولت، شرکت‌ ها و خانوارهای ایران این فرصت را می‌ دهد تا سرمایه‌ گذاری ‌های طولانی مدت یا پس ‌انداز داشته باشند و برای بحران اقتصادی احتمالی بعدی (ناشی از اعمال مجدد تحریم‌ ها یا موارد دیگر) آماده شوند.

با توجه به این مزیت های خودکار، اشتباه است که 1+5 و ایران موضوع ضمانت ها را در راستای اهداف اقتصادی ببینند. مرکز پژوهش‌های مجلس یکی از چندین نهادی است که پیشنهاد می ‌کند لغو تحریم ‌ها بر اساس یک چک لیست شامل اهدافی مانند صادرات نفت به میزان 2.5 میلیون بشکه در روز، تایید شود، اما چنین شیوه اندازه ‌گیری این مساله را که آیا لغو تحریم ‌ها از آسیب به تجارت یا سرمایه‌ گذاری ایران جلوگیری کرده است یا خیر، آشکار نمی‌کند. به همین دلیل، مباحثات درباره تقاضای ایران برای تضمینی مبتنی بر لغو تحریم ها باید روی فرآیندها و مکانیسم های رفع تحریم ها متمرکز شوند. اگر مزایای خودکار محقق شوند، مذاکره کنندگان 1+5 و ایران می توانند روی عادی سازی روابط اقتصادی بین طرفین تمرکز کنند. از سرگیری اجرای توافق هسته ای از نظر اقتصادی به نفع ایران خواهد بود. سوال اینجاست که آیا این مرتبه می تواند اجرای توافق را به شیوه ای دوام آوردنی تر دنبال کند یا خیر.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34