به بهانه گرامیداشت سالانه مخدومقلی فراغی در ایران

مروری بر شعر و ادب ترکمنی

۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۱۶:۰۰ کد : ۲۰۰۲۵۵۲ اخبار اصلی آسیا و آفریقا
رسول اسماعیل زاده دوزال در یادداشتی برای دیپلماسی ایرانی به بررسی ادبیات ترکمانی به عنوانی میراثی از فرهنگ پیرامون دریای خزر و جایگاه مختومقلی فراغی، شاعر و عارف بزرگ ایرانی پرداخته است.
مروری بر شعر و ادب ترکمنی

نویسنده: دکتر رسول اسماعیل زاده دوزال

دیپلماسی ایرانی: امروزه ضرورت شناخت و آگاهی از ابعاد مختلف شخصیت شاعر و عارف بزرگ ایران مختومقلی فراغی (مخدومقلی شاعر قرن سیزدهم زبان و ادبیات ترکمنی متولد و مدفون در استان گلستان) و تبیین و تجزیه و تحلیل مضامین شعری وی از حیث فرم و محتوا، مضمون و قالب بسیار حائز اهمیت است. متاسفانه علی رغم تبلیغات وسیع در این رابطه  و همچنین به دلیل عدم اهتمام مراکز علمی کشورمان کارهای علمی و پژوهشی که بیانگر جنبه های ادبی، فکری، محتوایی، عرفانی و حتی دینی وی باشد، تولید نشده است. در حالتی که ضرورت آن با در نظرداشت جوانب مختلف بسیار احساس می شود.

برای شناخت و تبیین اجمالی جنبه های محتوایی و ادبی عارف و شاعر بزرگ ادبیات ترکمنی مختومقلی فراغی مستلزم شناخت و آگاهی از محیط ادبی شاعر است. با این شناخت اجمالی می توان مقام و منزلت و موقعیت علمی و جایگاه ادبی این شاعر مشهور ولیکن مظلوم ترکمنی را تا حدودی مفاهمه کرد. چنانچه حوزه های ادبی زبان ترکمنی تبیین شود و مشخص شود که فراغی به کدامین حوزه ادبی تعلق داشته و در کدام حوزه ادبی تربیت یافته است در آن صورت نکات تاریک برای خواننده در راستای شناخت مقام این شاعر بیشتر روشن شود.

زبان وادبیات ترکمنی به عنوان یکی از شاخه های زبان ترکی اوغوزی و تاثیرگذارترین زبان در زبان و ادبیات ایران زمین به نوبه خود به دلیل برخورداری از ویژگی های زبان ترکی اوغوزی و تاثیرپذیری از گنجینه ادب و فرهنگ ایرانی – اسلامی جایگاه ویژه ایی را داراست. این موضوع را می توان با مطالعه حوزه های ادبی و روند شکل گیری زبانی آن به درجه اهمیت آن پی برد. اساسا زبان و ادبیات ترکمنی در چهار حوزه رشد و نمو پیدا کرده است. به عبارت روشن زبان وادبیات ترکمنی با بهره گیری از ادبیات تاریخی زبان ترکی اوغوزان از یک طرف و خوشه چینی و بهره مندی از گنجینه بسیار غنی و معارف والای ادیبان ایران در چند حوزه ادبی میراث درخور توجهی را خلق کرده است. حوزه های ادبی زبان و ادبیات ترکمنی را می توان به اختصار به حوزه های زیر تقسیم کرد: 

1- حوزه ادبی خوارزم 

در مطالعه سیر تاریخی زبان و ادبیات ترکمنی یک موضوع بسیار برجسته و آن غنای علمی و فرهنگی ماوراء النهر است. از دیر باز این منطقه دارای فرهنگ و نظام ادبی ویژه بوده و شخصیت های برجسته ای از این حوزه برخاسته اند که آثار ارزشمندی را به زبان های عربی، فارسی و ترکی (اوغوزی) خلق کرده اند. ترکمن های خورازم که از مجاورت با مراکز فرهنگی اورگنج قدیم و مکتب خیوه بهره علمی می بردند در ساختار نظام سیاسی خان نشینی خیوه نیز دخیل بودند. به دلیل مشارکت و مجاورت اقوام مختلف در این حوزه و همسایگی و اختلاط زبان ترکی و فارسی و عربی و همچنین قرابت فرهنگ های ازبکی و ترکمنی زبان ادبی این حوزه دارای ویژگی خاصی است که امروزه به عنوان میراث مشترک زبان اوغوزی – قبچاقی در مطالعات شرق شناسی و تاریخ ترکان اهمیت به سزایی برای خود کسب کرده است. آثار و محصولات ادبی این حوزه در ژانرهای نظم و نثر از میراث ارزشمند حوزه خوارزم محسوب می شود. آثاری جون نهج الفرادیس، قصص الانبیای رابغوزی، محبت نامه خوارزمی، مقتل الحسین خوارزمی به عنوان قدیمی ترین آثار ترکی – اوغوزی و عربی و فارسی در خوارزم خلق شده اند که در ادوار بعد به عنوان یکی از منابع ارزشمند محصولات ادبی ترکمنی همواره مورد استفاده ترکمن ها قرار گرفته و ترکمن ها با استفاده از آن منابع، آثاری همچون معین المرید، قصه یوسف خاص حاجب و اثر ارزشمند رونق الاسلام را آفریده اند. 

ترکمن های قرن هفدهم میلادی یعنی تا ظهور و طلوع ادبیات کلاسیک ترکمنی در این حوزه یک دوره تطور زبانی را پشت سر نهاده اند که این دوره و مرحله تطور زبانی در واقع از سه شاخه زبانی زیر تاثیر پذیرفته اند.
 
1-    دوره زبان خوارزم – قبچاق 
2-    دوره زبان اوغوزی 
3-    دوره زبان جغتایی  

شاعران بزرگی چون نورمحمد عندلیب و عبداله شاه بنده تربیت یافتگان حوزه ادبی خوارزم هستند. توجه به ادبیات ترکی کهن، بهره گیری از داشت های زبان جغتایی و ترکمنی، استفاده از ادبیات داستانی کهن که به عنوان گنجینه مشترک زبان های ترکی اعم از ترکان شرقی و غربی است، تاثیرپذیری از فرهنگ نظم و نثر زبان و ادبیات فارسی و رعایت قالب ها و اوزان شعری ایرانی – اسلامی (عروضی) مانند غزل و قصیده، تمایل نسبی به قالب های شعر عاشقی – اوزانی (وزن هجایی) و همچنین گرایش به نظیره سرایی، اهمیت دادن به نکات داستانی، پند و اندرز از ویژگی های این حوزه ادبی است. این حوزه از حیث قوت، وسعت و برخورداری از مضامین غنی و گنجینه های ادبی بسیار حائز اهمیت است.

2- حوزه ادبی آخال – مرو 

دومین حوزه ای که زبان و ادبیات ترکمنی و حتی فرهنگ ترکمنی با ویژگی های خاص خود تشکل یافته و به عنوان یکی از شاخه های فرهنگ و ادب ترکمنی مورد مطالعه قرار می گیرد، حوزه آخال – مرو است. حوزه ادبی آخال - مرو از حیث گستردگی جغرافیایی و وسعت زیاد دارای اهمیت است. دامنه این حوزه در شرق مرو کهن است که مهد تمدن، ادبیات و فرهنگ بوده و به دلیل حضور حضرت امام رضا (ع)، قیزیل امام و سکونت چند سال و اندی آن امام همام در این منطقه به یک مرکز علمی فرهنگی و دینی تبدیل شد. در این حوزه در نتیجه حضور مبارک امام رضا علیه السلام و شکل گیری مکتب الرضا شخصیت های بزرگ تاریخی در آن پدیدار شد که همه وامدار مکتب امام رضا (ع) بودند. 

رئیس جمهوری ترکمنستان قربانقلی بردی محمداوف در پیام خود به مناسبت نخستین همایش امام رضا (ع) با اشاره به این مهم می گوید: «به وجود آمدن این مرکز فرهنگی و تربیت یافتن علما و ادبای اسلامی در این مرکز و در مکتب امام رضا (ع)، تاثیر بزرگی در حوزه ادبی و فرهنگ تصوف آخال – مرو حاصل شد.

قرار گرفتن مراکز فرهنگی و تاریخی مهم از قبیل قدمگاه امام رضا (ع) در مرو قدیم، وجود شهرهای باستانی و قدیمی همچون سرخس، شهر نساء (قلعه نسا – نوسای) شهرهای اسلامی قدیمی چون قیزیل آروات، ابیورد و ... شخصیت های تاریخی چون ابوسعید ابی الخیر، (مهنی بابا)، ابوالفضل سرخسی انوری و قافله بزرگ صوفیان ابیوردی و همچنین همسایگی با مناطق متمدنی چون خراسان به اهمیت این حوزه ادبی افزوده است. این حوزه ادبی در عین تاثیرپذیری از مکتب فکری – فرهنگی امام رضا (ع) از حیث محتوا و مضمون از حیث قالب شعری از عروض فاصله گرفته و بیشتر وزن هجایی و فرم قوشوق مد نظر شاعران و ادیبان قرار گرفته است. همچنین با توجه به روی آوردن شاعران به زبان ملی و مادری و خلق آثار در این زبان، انسجام و قوام زبان ترکمنی در این حوزه تقویت شد.

یکی دیگر از ویژگی های این حوزه شکل گیری و انسجام یابی موسیقی ترکمنی در کنار ادبیات ترکمنی است. این حوزه به یک مرکز موسیقی ترکمنی تبدیل شده و ادبیات داستانی که توسط نورمحمد عندلیب در حوزه خوارزم آغاز شد با موسیقی این حوزه عجین شد و شکل داستانسرایی آوازی را به وجود آورد. شاعرانی چون ملانفس، محمدولی کمینه، آنا قیلیچ از ادبای این حوزه به شماره می روند.

3- حوزه ادبی لباب – جیحون (چارجو)

حوزه ادبی لباب – چارجو به دلیل داشتن شهر تاریخی چون آمل باستانی و قبیله های قدیمی ترکمنان چون سالور ریشه آن به داستان های ده قورقود بر می گردد. این حوزه به دلیل مجاورت با بخارا در حقیقت دروازه ماوراء النهر – حوزه تمدنی سمرقند و بخارا محسوب می شود. شاعرانی چون غائبی، شیدایی و زنهاری نماینده این حوزه هستند. ادبیات ترکمنی شکل گرفته در این حوزه از یک طرف به دلیل مجاورت با بخارا شدیدا تحت تاثیر زبان و ادبیات جغتایی و مضامین زبان و ادبیات فارسی است و از طرف دیگر به دلیل تاثیرپذیری از حوزه تمدنی خیوه که تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ترکان اداره می شد، تحت تاثیر فرهنگ ترکی است تاثیرپذیری از دو کانون متفاوت سبب شد که در زبان و ادبیات ترکمنی لااقل در این حوزه دو نماینده و دو جناح ادبی شکل گیرد. جناح ادبی بخارا محور که تداوم بخش شعر سنتی با وزن عروضی و مضامین تغزل و لیریک بود و سنت دیوان بندی و آرایش دیوانی اشعار به سبک و سیاق شاعران ایرانی – فارسی را اقتباس می کرد. لیکن جناح ادبی "خیوه محور" بیشتر راهرو استادان وزن هجایی هستند و در عین این که به شعر عروض هم نیم نگاهی دارند ولی  بیشتر به وزن هجایی با مضامین ملی و وطن پرستی رجحان می دهند.

4- حوزه ادبی خزر 

حوزه ادبی خزر به دلیل شرایط اقلیمی و حفظ ارتباط فرهنگی با دیگر حوزه های ادبی ترکمنی به ویژه با حوزه ادبی گرگان – استرآباد و آذربایجان و همچنین تاثیرپذیری از ادبیات و داستان های ترکان قدیم به ویژه ترکان اوغوزی – سلجوقی دارای تنوع ادبی است. به همین دلیل زبان و شیوه دو نماینده بزرگ این حوزه که امروزه به عنوان ستون و زیربنای ادبیات ترکمنی مطرح هستند، یعنی دولت محمد آزادی و مختومقلی فراغی از حیث لئکسیوکولوژی و غنای لغوی و ابداعت جنبه های متفاوت و متمایز را دارا هستند. به طوری که در زبان دولت محمد آزادی به واژه هایی می توان برخورد کرد که این واژه ها را در آثار ترکان سلجوقی و آنادولی همچون یونس امره می توان یافت ولی در ترکان شرقی واژگان مذکور کمتر وجود دارد. در آثار هر دو این پدر و پسر رنگ و بوی اوغوزی بیشتر به چشم می خورد.

این حوزه ادبی به دلیل برخورداری از این دو شخصیت بزرگ دارای اهمیت به سزایی است. 

مختومقلی فراغی تربیت یافته این حوزه ادبی است که درعین برخورداری از فرهنگ و تمدن ادبیات کلاسیک ترکمنی و تاثیرپذیری از حوزه های مختلف ادبی ترکمنی از فرهنگ و ادبیات ایران به وفور تاثیر پذیرفته است. فراغی به دلیل مجاورت با حوزه ادبی ترکان اوغوزی و ارتباط با آنان لااقل در سطح اطلاع از مضامین و محتوای آثار شاعرانی همچون شاه اسماعیل خطایی و تیلیم خان مراغه‌ای – ساوه ای و همچنین ارتباط عمیق با حوزه شعر فارسی چون مولوی، سعدی، حافظ، فردوسی و همچنین بهره گیری مستقیم از آثار اندیشمندان اسلامی و مفاهیم قرآنی به یک شخصیت بزرگ عرفانی و ادبی ارتقا یافته است.

تبیین این موضوع نیازمند نگارش مقالات متعددی است که بتوان با عنایت به جنبه های مختلف این شاعر بزرگ و ابعاد مختلف شخصیت وی حق مطلب را ادا کرد. متاسفانه علیرغم تکریم و گرامیداشت سالانه این شخصیت بزرگ ایرانی – اسلامی و ادیب برجسته ایران و ترکمنستان و شاعر بزرگ ترکمنی جنبه های ادبی و محتوایی شعر وی به خوبی تشریح و تبیین نشده است. جا دارد با همکاری فرهنگی و ادبی دو کشور آثار منقح شده این شخصیت والا مقام تهیه و نسبت به شرح علمی، ادبی و عرفانی آن توسط اشخاص متخصص و آگاه با زبان عرفان و ادبیات و مسلط بر زبان های ترکمنی و فارسی اقدام شود.

کلید واژه ها: ترکمنستان ایران و ترکمنستان مختومقلی فراغی


( ۲۴ )

نظر شما :

شاهرخ ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۰۱:۴۳
چندمین مقاله از آقای دوزال است ، البته کمی واقع گرایانه بود و کمتر گرایشات قومی و نژادی خود را ابراز کرده بود مقاله قبلی تماما انگار یک قومگرا نوشته بود و ارزش و اعتباری نداشت مانند مقاله نقش قره باغ در تاریخ ایران (( تجاوز، اشغالگری، خونریزی، بی رحمی، قتل و غارت روس ها در قفقاز در طول سال های متمادی حتی در اشعار شاعرانی همچون نظامی گنجوی و...)) بنده خدا شاعر نظامی گنجوی کجا در زمان روس‌ها بوده که اشعار ضد روسی داشته باشد اما در اشعارش ضد ترکی زیاد است در اینترنت جستجو کنید ،نمیدانم چرا نویسنده ای که عملا مقاله تنها در جهت اهداف قومیتی و نژادی خاص هست نمایش داده میشود آخر هم زمین و زمان برای چسباندن و توجیه دلیل خود حتی از اشعاری مجهول الهویه و شعرای که زیست آنها قبل از مهاجرت و استقرار مهاجمان آسیای مرکزی است استفاده میکند
خسرو ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۱۱:۵۷
نوشته متفاوت و زیبایی بود پرداختن به مکتب عرفانی و ادبیات مرحوم مخدومقلی فراغی ، موجب ا رتقا فرهنگ عمومی ایرانیان و تقویت روح اتحاد ایران ( ایران در ترکی به معنی سرزمین پیوند و اتحاد و تشکل است ) می گردد
علی همدانی ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۱۶:۱۴
عالی بود ممنون از نویسنده و سایت دیپلماسی ایرانی
علی همدانی ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۱۶:۲۶
در جواب شاهرخ : آقا شاهرخ سهم زبان ترکی و ترکمنی شاید یه مقاله اینچینی در بعضی سایت های بیطرف و تحقیر و توهین در صدا و سیمای میلی و وزارت آموزش و پرورش هست و سرکوب شدید فعالان فرهنگی! سهم زبان شما میلیاردها تومان بودجه حمایتهای بی حد و حصر . این انصافه ، عدالته ؟ هر کسی زبان مادری خودش که هویتشه رو دوست داره به همدیگه احترام بذاریم ما با هم رشد میکنیم یا با وجود دشمنان فراوان با هم نابود میشویم . یادت باشه در هزار سال حکومت ترکان بر ایران نه تنها زبان فارسی تحقیر و مسدود نشد بلکه امکان رشد هم یافت . حالا قضاوت با شما و وجدانهای خفته تون !
رحمانزاده ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۰۱:۱۰
با سپاس فراوان از جناب اقای دکتر رسول اسماعیل زاده دوزال که در سالروز تولد شاعر وعارف نامی ترکمن صحرا که در عمر کوتاهش کار هزار ساله ای انجام داد وتوانست قدرت زبان ترکی را به جهانیان نشان دهد، ونام خود را بر بلندای زبان ترکی ثبت کند،بلکه در اوج بلندا مثل خورشیدی بر ادبیات زبان ترکی بتابد ونور بیافشاند،
علمداری ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۰۲:۵۱
خطاب به شاهرخ۰۱،۴۳ بنده در مقاله نقش قره باغ در تاریخ ایران... هم برایت راهنمایی کردم که اگر دیوان نظامی را هم نداری لااقل با یک سرچ ساده : (اشعار نظامی در مورد روسها) به جواب سوالت خواهی رسید، وحتی خاقانی شروانی هم که تقریبا هم عصر نظامی است(۵۷۰ قمری) در مورد مظالم روسها اشعار زیادی دارد، ولی در یک کامنت کوتاه نمیتوان شرح مبسوط داد،(( ز روسی نجوید کسی مردمی، که جز صورتش نیستش زادمی......خاقانی هم میگوید: صاحب غرضند روس وخزران،ملک شده صاحب افسران را،..... یکی هم تعجب کرده بودی که مگر نظامی شعر ترکی هم سروده. بله سروده :نسخه خطی اشعار ترکی نظامی گنجوی در کشور مصر متعلق به سال ۹۲۳ هجری قمری(یعنی ۵۲۷ سال پیش) که به خط پیر احمد بن اسکندر نوشته شده و ۱۵۶ سال پیش توسط یک عالم مصری بنام علی افندی منتشر گردیده، که مرحوم دکتر سعید نفیسی اصل کتاب را در موزه کتابخانه خدیویه مصر مطالعه وکپی برداری هم کرده ودر ایران دیوان اشعار ترکی نظامی با پیش گفتار نفیسی توسط انتشارات اندیشه نو به بازار ارایه شده، ولی بعد از روی کار امدن نژاد گرایان کتاب مورد بحث قدغن وچاپ نمیگردد. ولی کتاب موصوف به زبانهای زیادی ترجمه شده، وحتی قصیدههای ترکی خاقانی شروانی ومهستی گنجوی، که هم عصر نظامی بودند،موجود است،ومیتوانی از مراکز کتاب تهیه کنی.، اقوام اسیای مرکزی که ازش بحث میکنی دولت خزران را در ۲۰۰۰ سال پیش در منطقه قفقاز بنیان نهادند، واتیلا رهبر همان اقوام اسیایی اورپا را تسخیر وروم باستان خراج گذارشان بود، وتمدن یونان ومصر،ایتالیا ،روس،چین،هند،ایران هزاران سال در تحت اوامرشان بودند، تو دیر از خواب بیدار شدی، ومتوجه عظمت حکومت انها نشدی،لااقل در کتابها مطالعه کن، قصد ما روشنگری است نه گول زدن اشخاص، قوم گرا کسانی هستند که خود را در مقابل دیگر اقوام ضعیف میبیند ومتوصل به انکارشان میشود،والا ۹۰ در صد صفحات تاریخ مربوط به ترکان ( به قول تو اقوام اسیای مرکزی) است، وملتهای زیادی تاریخشان را مدیون همان اقوام اسیای مرکزی هستند.
سیه سرانی ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۰۳:۲۴
در تاریخ ۱۷۳۳ دولت محمد متخلص به ازادی صاحب فرزندی شد که در عمر کوتاهش کار هزاران ساله را انجام داد وتبدیل به افتاب زبان وادبیات ترکمنها ودیگر ترکان گردید. پدرش نام او را به یادمان پیمان برادری با شخصی بنام سلیم مختوم،مختوم قلی گذاشت، شاعر وعارف بزرگ در عمر ۵۷ ساله اش که مملو از مشقت بود کتابی به یادگار گذاشت که امروز در تمام ترکستان حکم کتاب قانون زندگی را دارد، امروز نزدیک ۳ قرن است که پیکر مبارک ان عارف شهیر در ارامگاهش در شهر مراوه تپه(اق توقای) در نزدیکی محل تولدش (اجی قوشان) کنبد کاووس، در استراحت گاه ابدی ارمیده، ولی هر سال هزاران مرید ودوستارش برای فیض یابی از عطر نفوسش، به زیارتش میشتابند، و سالروز تولدش روز جهانی مختومقلی در تمام کشورها بزرگداشت و جشن گرفته میشود.
دیزماری نژاد ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۰۳:۴۳
بیشک در اسمان زبان وادبیات ترکی اشخاص بزرگی مثل دده قور قوت علیشیر نوایی، فضولی،خطایی،شمس تبریزی ،یونس امره،،صابر،معجز،ملا پناه،صمد وورقون، چنگیز ایتمات اف،اورهان پاموک عزیز نسین ناظم حکمت، شهریار وووو چون ستارهایی درخشیده اند،ولی تنها در میان انهمه ستاره یک خورشید میباشد که انهم مختومقلی فراغی است، اثار مختومقلی علاوه بر نسلهای گذشته وحال چراغ راه ایندگان هم خواهد بود، باتشکر از سایت محترم دیپلوماسی و استاد رسول اسماعیلزاده دوزال که این روز بزرگ را یاد اور شده اند.
رضا ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۰۹:۵۴
ارتقای فرهنگ عمومی ایرانیان و تقویت روح اتحاد ایران و سرهم کردن کلمه ایران در زبان ترکی که همانها چنان تشنه به خون آن هستند چه معنی میدهد ؟؟؟؟؟؟؟ آنهم ترکمن‌های که شدند مستعمره ترکیه و تابعیت آن را قبول میکند و اقامت آن ( نه هزینه ای نه سرمایه ای برای قبول تابعیت ) ،اما از برادر ی ترکها به اذربایجانهای ( سپرده گذاری سرمایه ۲۵۰۰۰۰ دلاری برای گرفتن اقامت و تابعیت پولی ترکیه ) شما هم روز شب بگرد از اشتراکات قوم مهاجر دشت قبچاق با ایران ،نویسنده هم اذعان کرد به مهاجران دشت قبچاق اما سعی در ارتباط آنها با ایران بوسیله ادبیات و....برآمده است ،اما چرا ترک شناس معروف ترکیه ایلبر اورتایلی ترکها را مهاجر میداند ؟؟؟؟؟؟چرا؟؟؟؟؟؟
كامران ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۱۳:۱۶
کاربری دائما با تغییر ایدی دیر زمانی است که در این سایت مشغول زیاده گویی است .
در جواب به کامران خسرو و علمدار و دیگران درجستجو هویت خود ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ | ۱۱:۴۴
آخر کسی نتوانست جواب رضا را بده ،منم ویدیو ترک شناس معروف ایلبر اورتایلی را در خصوص مهاجرت ازبکها به سمرقند بخارا فرغانه و....را در آپارات دیدم خودش قبول دارد ترکها مهاجر بودند اما بعضی ها در ایران و ترکیه و باکو و کشورهای ترک زبان دنبال تاریخ سازی برای ملت خود هستند چرا؟؟؟؟؟ عدم دلبستگی به تمدن و آثار باستانی به جا مانده از حکومت های پیشین چه تهدیدی برای زبان فرهنگ و نژاد آنها دارد ؟؟؟؟؟
محمد امین ۰۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ | ۱۹:۵۵
خیلی خیلی خیلی خیلی خوب