تحریم ها چگونه بر رفاه خانوارها و اشتغال تاثیر گذاشتند؟

نویسنده: جواد صالحی اصفهانی

دیپلماسی ایرانی: هدف از تحریم های شدید علیه ایران ایجاد فشار بر رهبران این کشور از طریق دشوار کردن زندگی برای شهروندان آن است. این تحریم ها تاکنون در ایجاد بحران اقتصادی و آسیب رساندن به رفاه ایرانی های عادی موفق عمل کرده اند. در این مقاله به تاثیر تحریم ها از سال 2010 بر مصرف خانوار و اشتغال پرداخته شده و طبق نتایج آن، در حالی که درآمد و مصرف خانوار متحمل به شدت آسیب دیده، اما وضعیت اشتغال انعطاف بیشتری داشته است.

تاثیر تحریم ها بر اقتصاد ایران دو گانه بوده: یک، محدود کردن درآمد دولت از صادرات نفت و دو، قطع تجارت با جهان خارج. کاهش درآمدهای صادراتی به کاهش ارزش ارز انجامیده و تورم را افزایش داده و به بودجه های خانوارها آسیب رسانده است. درآمد کمتر دولت باعث انقباض اقتصادی می شود که هم به مصرف و هم به اشتغال آسیب می رساند. این مطالعه با بهره گیری از داده های نظرسنجی در مورد مصرف خانوار، نشان می دهد که چگونه روند افزایشی سرانه هزینه ها پس از سال 2010 منفی شده و این روند منفی پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای در سال 2018 و شروع کارزار «اعمال فشار حداکثری» دونالد ترامپ سرعت گرفته است.

اما اشتغال مسیر دیگری را طی کرد چرا که کاهش ارزش ریال سودآوری بخش های تجاری غیر نفتی را افزایش یافت و به جایگزینی واردات تشویق کرد. اشتغال به طور خاص در تولید افزایش یافت و این رشد تنها با آغاز همه گیری کرونا در سال 2020 متوقف شد. با این حال، از آنجا که افزایش متوسط اشتغال در نتیجه پایین آمدن دستمزد واقعی بوده، نمی تواند مانع از افول سطح زندگی شود. به علاوه، رشد اشتغال زایی ناچیز بوده زیرا تحریم ها توانایی صادرکنندگان ایرانی را برای استفاده از هزینه کم نیروی کار برای افزایش فروش خود در خارج از کشور محدود کرده اند.

تاثیر بحران اقتصادی به طور مساوی در جامعه پخش نشده و خانواده های روستایی مسئولیت و فشار اصلی بحران را به دوش کشیده اند. از سال 2010 نرخ فقر در مناطق روستایی به دو برابر و در مناطق شهری 60 درصد افزایش یافته است. سابقه خوب قبلی جمهوری اسلامی در به نصف رساندن نرخ فقر در دهه گذشته از بیش از 20 درصد در سال 2000 به کمتر از 10 درصد در سال 2010، قربانی کاهش درآمد و سرعت آسیب تحریم های ترامپ و همه گیری به اقتصاد شد.

بر خلاف سال 2011 که یک برنامه جدید انتقال پول فقرا را از عواقب منفی تشدید تحریم های دوران رئیس جمهوری باراک اوباما محافظت کرد، آژانس های رفاهی گسترده جمهوری اسلامی و برنامه انتقال پول نقد بسیار ضعیف شده آن در دو سال گذشته در جلوگیری از افت زیاد مصرف و در نتیجه جلوگیری از افزایش فقر تقریبا بی اثر بوده اند. از سال 2011 حدود 8 میلیون نفر از طبقه متوسط به طبقه متوسط پایین سقوط کرده اند و جمعیت قشر فقیر بیش از 4 میلیون نفر افزایش یافته است. این مشکل با همه گیری کرونا در سال 2020 تشدید شد. دولت علاوه بر کمبود منابع برای کمک به افرادی که شغل خود را از دست داده اند، با مشکل رسیدگی به اکثر کارگران ایرانی با مشاغل غیررسمی نیز مواجه بوده است.

مقدمه ای درباره تحریم های اعمال شده علیه ایران

تحریم های اعمال شده بر تجارت و دارایی یک کشور برای تاثیرگذاری بر رفتار دولت آن کشور است، اما تقریبا همیشه این هدف به صورت غیرمستقیم و از طریق فشارهایی که بر شهروندان عادی وارد می آید، دنبال می شود. تحریم ها یک شوک منفی اقتصاد کلان ایجاد می کند که موجب کاهش رفاه اقتصادی برخی یا همه بخش های جمعیت می شود. طرفداران آنها معتقدند که نارضایتی مردمی ناشی از از دست رفتن رفاه دولت کشور تحریم شده را برای تغییر دادن سیاست های خود در مسیر مورد نظر تحریم کننده تحت فشار قرار می دهد. بنابراین تحریم ها دو نوع سوال ایجاد می کنند. اول، تاثیر آنها بر متوسط رفاه چقدر است و چه کسی بیشترین آسیب را متحمل می شود: مقاماتی که به طور رسمی هدف تحریم ها هستند، پایگاه پشتیبانی آنها در جامعه یا افراد بی گناه؟ پاسخ تعیین می کند که احتمال موفقیت تحریم ها چقدر است. دوم، تحریم ها نگرانی های جدی هنجاری به ویژه در رابطه با مجازات جمعی ایجاد می کند که تحت کنوانسیون ژنو ممنوع است. از این رو، برآورد تاثیر تحریم ها بر سطح زندگی گروه های مختلف اجتماعی مورد توجه افرادی که تحریم ها را اعمال کرده اند، و آنهایی که نگران رنج مردم بی گناه گرفتار در میانه درگیری های بین المللی هستند، است.

ایران در چند دهه گذشته تحت سخت ترین تحریم های تاریخ معاصر بوده است. این موارد پس از ماه مه 2018 که دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، از برجام خارج شد و کارزار اعمال فشار حداکثری را آغاز کرد، شدت گرفت. تولید ناخالص داخلی ایران که در مرحله اول تحریم های دوران اوباما راکد بود، از آن زمان در حال کاهش است. همه گیری کرونا هم به خسارات ناشی از تحریم ها افزوده است. برآوردهای داده های مربوط به مصرف خانوار و نظرسنجی اشتغال از تاثیر شدیدتر تحریم ها بر میانگین مصرف در قیاس با محرک های قبلی حکایت دارند. تحلیل ها همچنین چگونگی تغییر نتایج علاقه، مصرف، فقر و اشتغال پس از تحریم ها را نشان می دهند. (این مقاله یک تحلیل علی است که در آن ارتباط بین تحریم های خاص و نتایج بررسی می شود و سایر عواملی تاثیرگذار احتمالی ثابت در نظر گرفته شده اند.)

همانند بحران های اقتصادی ناشی از شوک های بزرگ منفی اقتصاد کلان، تردیدی وجود ندارد که تحریم ها با کاهش صادرات نفت و جلوگیری از تجارت خارجی ایران، ضربه جدی به اقتصاد این کشور و سطح زندگی مردم عادی آن وارد کرده است. در یک بازه زمانی کوتاه بین 2016 که تحریم ها کاهش یافتند تا 2018 که دوباره به ایران تحمیل شدند، اقتصاد ایران از رشد 13 درصدی تولید ناخالص داخلی به منفی 6 درصد رسید.

برای بیشتر افراد، آسیب پذیری در مصرف نتیجه مستقیم دسترسی ناامن به فرصت شغلی بوده است. برای فقرا، درآمد حاصل از کار بیش از نیمی از هزینه های مصرف را تامین می کرده است. و اگرچه تحریم ها به دلیل افزایش مشاغل در بخش های رقیب واردات از نظر اشتغال کمک کرده اند، با این حال به دلیل کاهش کلی سطح درآمد تاثیر منفی بر استانداردهای زندگی داشته اند. (در این مقاله از داده های خرد حاصل از دو نظرسنجی جمع آوری شده توسط مرکز آمار ایران استفاده شده است. داده های درآمد و هزینه خانوار به طور عمده مبتنی بر نظرسنجی هزینه و درآمد خانوار هستند که در 5 دهه گذشته به صورت سالانه جمع آوری شده اند و از سال 1984 در دسترس هستند. تجزیه و تحلیل اشتغال هم مبتنی بر نظرسنجی نیروی کار بوده که از سال 2005 به صورت فصلی جمع آوری شده و موجود است.)

(این مطلب ادامه دارد.)

منبع: دانشکده مطالعات پیشرفته بین الملل دانشگاه جان هاپکینز / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34