سنجش جایگاه ایران نزد افکار عمومی عراق

نویسنده: دکتر جعفر حق پناه، استاد مدعو مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: نظرسنجی (polling) از جمله روش‌های پرکاربرد برای شناخت و سنجش باورها و رفتار مخاطبان و کمی سازی گزاره‌های کیفی است که به‌ویژه طی سال‌های اخیر و به مدد گسترش وسایل ارتباط‌جمعی، برای شناخت نگرش مردم سایر کشورها نسبت به سایر دولت‌ها و جوامع نیز کاربرد یافته‌اند. ازاین‌رو به‌کرات مشاهده می‌شود که موسسه‌های افکار سنجی غربی اقدام به سنجش از راه دور نظرات و گرایش‌های مردم کشورهای مختلف ازجمله خاورمیانه در خصوص موضوعات مختلف می‌کنند. در لابه‌لای این نظرسنجی مطالب مختلفی درباره گرایش مردم ممالک مسلمان در مورد جمهوری اسلامی ایران نیز به چشم می‌خورد که در تازه‌ترین آنها می‌توان به گزارش‌های موسسه آمریکایی زاگبی و دانشگاه مریلند اشاره کرد.

نظرسنجی "موسسه تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران" که در دیپلماسی ایرانی منتشر شده است، برای نخستین بار با این کار و طراحی ایرانی و به صورت علمی روشمند و بی‌طرفانه در عراق به سنجش نگرش طیف‌ها و طوایف مختلف و متنوع جامعه عراقی و نگرش آنها به کشورهای مهم مانند جمهوری اسلامی ایران، ایالات متحده، اروپا و سایر کشورهای همسایه عراق می‌پردازد تا علاوه بر روشن شدن ابهامات و درک بهتر و عینی موضوع، پاسخگویی به پاره‌ای تردیدها و شبهات پدید آمده بر اثر انتشار نظرسنجی‌های ناقص و جهت‌دار در این حوزه نیز فراهم آید و در نهایت به تصمیم‌گیری واقع‌بینانه برای پیشبرد سیاست خارجی کشور در این حوزه و بازنگری‌های احتمالی لازم مساعدت کند.

وجه تمایز و برتری این نظرسنجی بر نظرسنجی‌های گفته‌شده این است که نه به شکل تلفنی بلکه به صورت حضوری و توسط پرسشگران آموزش‌دیده انجام‌شده است. مزیت دوم انتخاب دقیق حجم نمونه متناسب با جامعه آماری و ترکیب جمعیتی عراق است که توانسته تنوع جمعیتی این کشور متشکل از اکثریت شیعیان و نیز اهل سنت و کردها را کمابیش پوشش دهد.

مروری بر یافته این پژوهش کمی نشان می‌دهد که:

1. دو کشور ایران و آمریکا از نظر پاسخ‌دهندگان عراقی همچنان مهم‌ترین کنشگران مؤثر بر پویش‌های سیاسی-امنیتی و اقتصادی عراق هستند فلذا در صدر اولویت‌های سیاست خارجی این کشور قرار می‌گیرند. میزان توجه و اولویت‌دهی پاسخ‌دهندگان به جایگاه ایران با وجود همه کاستی‌ها و فرازوفرودهای و فضاسازی‌های ایران‌ستیزانه اخیر نیز قابل تأمل به نظر می‌رسند. به همین ترتیب بازتاب معکوس سیاست آمریکا در نحوه تعامل و ابراز خواسته‌های خود به طرف عراقی ازجمله تلاش برای ادامه حضور و حفظ پایگاه نظامی در این کشور و نحوه همکاری‌های سیاسی-امنیتی و اقتصادی نیز در پاسخ‌های مصاحبه‌شوندگان مشهود است.

2. سایر کشورها از اروپایی گرفته تا کشورهای عربی و ترکیه با فاصله‌ای معنادار در مقایسه با ایران و آمریکا قرار گرفته‌اند. این در حالی است که میزان سرمایه‌گذاری مادی و مالی دولت‌های حاشیه خلیج‌فارس و ترکیه در عراق بیشتر از ایران بوده است. این امر لزوم توجه به مؤلفه قدرت نرم و ترکیب آن باقدرت سخت برای تبدیل آن به قدرت هوشمند را بیش از گذشته گریزناپذیر می‌گرداند.

3. بنا بر نتایج این نظرسنجی پایگاه اجتماعی و نفوذ جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر همچنان در بلوک شیعه بیشتر بوده و در میان کردها نیز قابل‌توجه است. صرف‌نظر از لزوم بازنگری و به‌روزرسانی سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات برای حفظ این جایگاه و پذیرش تنوعات و اصالت تکثر موجود و نیز جلوگیری از بروز پراکندگی در طایفه شیعه، اما تقویت این جایگاه در میان اهل سنت عراق با عنایت به نقش و نفوذ فزاینده و دیرپای آنها نه‌تنها در معادلات سیاسی و امنیتی عراق بلکه انعکاس کم و کیف این روابط در شکل‌دهی به مناسبات ایران و جهان عرب به ضرورتی انکارناپذیر بدل می‌شود. تقویت جایگاه و ترمیم وجهه نظام در میان کردها نیز با توجه به جایگاه مهم اقلیم کردستان در روابط دوجانبه، تحولات کردی در سوریه و ترکیه و نیز موازنه سازی روابط شیعی – سنی و نفوذ در ساخت قدرت در بغداد و وضعیت نهادینه‌شده در اربیل اهمیتی مضاعف دارد.

4. نکته مهم کمتر مورد توجه لزوم در نظر گرفتن تحولات نسلی و جابه جایی قدرت در عراق کنونی است که نتایج آن در نوع نگرش به کشورهای مختلف مشهود است. نسل بازمانده از دوران مبارزات با دیکتاتوری صدام حسین و کادرهای برجسته معارضه رژیم بعثی بر اثر کهولت و یا ناکارآمدی و یا مواجهه با اتهام فساد و طایفه‌گرایی و حزب گرایی به‌تدریج به کنار می‌روند و جایگزین آنان افرادی در میان طایفه شیعه و یا در میان اهل سنت و کردها، جوانانی می‌شوند که درک و تجربه مستقیمی از دوران مقاومت و ‌معارضه ندادند، در دشواری‌های عراق پس از سرنگونی رژیم بعث و اشغال توسط امریکا و ناامنی‌های ناشی از آن بزرگ ‌شده‌اند، تحصیل‌کرده و به‌ویژه آشنا با تحولات روز و مسلط به استفاده از قابلیت‌های فضای مجازی هستند و عمیقاً از وضعیت موجود سرخورده‌اند.

در مجموع یافته‌های این نظرسنجی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران همچنان در مقایسه با سایر دولت‌ها و رقبا از پایگاه اجتماعی بالاتری و متنوع‌تری برخوردار‌ است که البته با توجه به شکنندگی اوضاع و بی‌ثباتی‌های موجود وضعیتی تثبیت نشده دارد و نیاز به تلاش پایدار برای رفع کاستی‌های جدی موجود در باز تنظیم مناسبات با همه طوایف، گرایش‌ها و نسل‌های جامعه به‌شدت متنوع و متکثر عراقی دارد. طبعاً پایش دقیق این تحولات نیازمند انجام پژوهش‌های دقیق کیفی و کمی مشابه است.