سیاست روسیه در قبال ایران به چالش کشیدن آمریکاست (بخش پنجم)

نویسنده: وایتولد رادکیِویچ

دیپلماسی ایرانی: روابط روسیه با ایران عمدتا مبتنی بر ملاحظات ژئوپلیتیک است. نخبگان حاکم در روسیه ایران را یک شریک دشوار، اما ضروری می دانند. پایه و اساس مشارکت استراتژیک روسیه و ایران، منافع مشترک هر دو کشور در کاهش قدرت و نفوذ آمریکا هم در خاورمیانه و هم در سراسر جهان است.

روابط دو جانبه ایران-روسیه

روابط سیاسی - در شش سال گذشته ارتباطات سیاسی ایران و روسیه به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. ولادیمیر پوتین و حسن روحانی، روسای جمهوری روسیه و ایران، سالی سه یا چهار مرتبه با یکدیگر دیدار داشته اند. پوتین همچنین در سال های 2015، 2017 و 2018 با آیت الله علی خامنه ای، رهبر معنوی ایران، دیدار داشته است. این حقیقت که رئیس جمهوری پوتین جلساتی برای علی اکبر ولایتی، معاون رئیس جمهوری ایران، در کرملین ترتیب داده تایید می کند که این روابط برای طرف روسی اهمیت زیادی دارد. وزرای خارجه دو کشور نیز به طور متداول با یکدیگر دیدار داشته اند؛ محمد جواد ظریف، وزیر خارجه و رئیس دیپلماسی ایران، در 6 سال گذشته 27 مرتبه به کرملین سفر کرده و شرایط درباره روسای شورای امنیت و سازمان اطلاعاتی دو کشور نیز مشابه بوده است. جلسات مشاوره در سطح وزیر و معاون وزیر هم اتفاق متداولی بین دو کشور بوده است. از دیگر مقامات رده بالا که مسئولیت حفظ ارتباط مداوم با دیپلمات های ایرانی را بر عهده داشته اند، می توان به میخائیل بوگدانُف، نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور خاورمیانه، و الکساندر لاورنتِف، نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در امور سوریه، اشاره کرد. در سال 2018 دو کشور همچنین یک کمیسیون مشترک برای همکاری در سطح پارلمانی تشکیل دادند.

همکاری اقتصادی - بر خلاف اهداف اعلام شده از سوی دو طرف و جلسات متعدد بین وزرای اقتصادی دو کشور، همکاری اقتصادی بین روسیه و ایران همچنان به طور نسبی در سطح پایینی است. معلوم شده که امید مسکوبه اینکه شرکت های روسی بتوانند از نبود رقیب غربی در نتیجه تحریم های اعمال شده از سوی غرب که روسیه آنها را به رسمیت نمی شناسد، استفاده و موقعیت خود را در بازار ایرانی مستحکم سازند، واهی بوده است. در واقعیت، تهران و مسکو به رغم ادعاها و تلاش های خود، نتوانسته اند روابط اقتصادی دوجانبه را از عواقب سیاست تحریمی غرب حفظ کنند. نه امضای توافقنامه جدیدی برای ساخت دو واحد دیگر در نیروگاه هسته ای بوشهر در نوامبر 2014 به ارزش 10 میلیون دلار و نه وعده روسیه در رابطه با اعطای وام 5 میلیارد یورویی برای اجرای سرمایه گذاری های شرکت های روسی در نوامبر 2015، هیچ کدام تاثیری در این روند نداشتند. در نتیجه، تجارت دوجانبه که ارزش آن در سال های 2001 تا 2010 حدود 4 میلیارد دلار بود، در سال 2015 به نزدیک به 1.2 میلیارد دلار کاهش یافت.

تنها پس از برچیده شدن تحریم های غرب در نتیجه اجرایی شدن برجام در ژانویه 2016 بود که روسیه و ایران توانستند همکاری های اقتصادی خود را افزایش دهند. مسکو و تهران در آن زمان چندین توافقنامه از جمله محافظت چندجانبه از سرمایه گذاری ها، خودداری دوجانبه از اعمال مالیات و تسهیل روندهای گمرکی و روادید، امضا کردند. روسیه در ژوئیه 2016 مبلغ 2.2 میلیارد دلار (از مجموع 5 میلیارد دلار وام وعده داده شده در 2015) را به دو شرکت تابع دولتی (روسنِفت برای ساخت یک نیروگاه) و (خطوط ریلی روسیه برای برقی کردن خطوط ریلی ایران) تخصیص داد.

این تلاش ها به صورت افزایش سریع حجم تجارت دوجانبه، 85 درصد در سال 2016، نشان دادند که به ویژه با توجه به کاهش کلی تجارت روسیه در آن زمان اهمیت دارد. با این حال، تجارت به طور کلی و به طور خاص صادرات روسیه به ایران بار دیگر کاهش یافت و حجم مبادلات تجاری دو کشور 20 درصد سقوط کرد. در سال 2018 سطح مبادلات تجاری ایران و آمریکا در همان سطح سال قبل و مادل 1.7 میلیارد دلار باقی ماند. در 10 ماه اول سال 2019 تجارت دوجانبه بین دو کشور بار دیگر حدود 21 درصد افزایش یافت که این مرتبه به دلیل افزایش حدود 30 درصدی صادرات روسیه به ایران بود. اما در کل، سطح تجارت بین دو کشور به 50 درصد دهه 2000 هم نرسیده است. در نتیجه، سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال 2013 برابر 0.5 درصد و در سال 2019 برابر 0.3 درصد بوده است.

دشواری ها در همکاری های در حال توسعه اقتصادی تحت تاثیر سرنوشت ایده نفت ایران در برابر کالاهای صنعتی روسیه است که قرار بود ابزاری برای کمک به ایران در دور زدن تحریم های غرب باشد. دو کشور در ماه اوت 2014 تفاهمنامه ای را امضا کردند، اما در ماه مه 2017 که ایران پایان مبادلات را اعلام کرد، حجم مبادلات خیلی کمتر از محاسبات اولیه (100 هزار بشکه به جای 500 هزار بشکه) بود. طبق اعلان روسیه، تحویل در نوامبر 2017 آغاز و خیلی سریع متوقف و در سپتامبر 2018 از سر گرفته شد.

سرنوشت ابتکارعمل برای ایجاد منطقه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادهای یوراشیا نیز تاثیر چندانی در هماهنگ سازی منافع اقتصادی ایران و روسیه نداشته است. روسیه در سال 2014 یک منطقه تجارت آزاد ایجاد کرد، اما پس از دو سال تاخیر و دوسال مذاکرات، توافقنامه موقت منطقه تجارت آزاد در سال 2018 حاصل و در 27 اکتبر 2019 اجرایی شد و تا سه سال هم اعتبار دارد و در این مدت طرفین به مذاکرات درباره یک منطقه تجارت آزاد تمام و کمال مذاکره می کنند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: مرکز مطالعات شرق / مترجم: طلا تسلیمی