ایران در بازیگری خود در صحنه سیاسی عراق بازنگری می کند

نویسنده: سوداد الصالحی

دیپلماسی ایرانی: حدود یک ماه پیش همه گروه های متحد ایران در عراق یک یادداشت کوتاه دریافت کردند مبتنی بر اینکه جمهوری اسلامی سیاست گذاری ها در عراق را به عراقی ها واگذار می کند. در این یادداشت آمده بود: «ایرانی ها در هیچ یک از جزئیات مربوط به روند سیاسی جاری در عراق دخالت نمی کنند. انتخاب نخست وزیر یک مساله داخلی است و ایران خود را درگیر آن نمی کند و تصمیم گیری درباره کسی که مناسب این سمت باشد، بر عهده رهبران عراقی است.»

این پیام جدید نبود، بلکه بیشتر تاییدیه اخطار قبلی سردار اسماعیل قاآنی، جانشین سردار قاسم سلیمانی به عنوان فرمانده عملیات میدانی ایران در خاورمیانه، در جریان سفر او به عراق در اواخر ماه مارس به شمار می رفت. قاآنی زمانی به عراق سفر کرد که این کشور درگیر منع آمد و شد در تلاش برای کنترل شیوع کرونا و یافتن نخست وزیری بود که از حمایت کافی احزاب سیاسی برای تشکیل دولت و هدایت کشور پس از حدود 6 ماه برزخ سیاسی باشد. فرمانده نیروی قدس سپاه ایران با رهبران برخی از بلوک های سیاسی شیعه از جمله عمار الحکیم (رهبر جریان الحکمت)، نوری المالکی و هادی العامری و برخی دیگر دیدار کرد، اما با هیچ یک از فرماندهان نیروهای نظامی متحد ایران دیدار نداشت. 

یک رهبر شیعه حاضر در مذاکرات گفت که جلسات «سیاسی» بودند و در آنها به هیچ مساله «نظامی یا امنیتی» پرداخته نشد. این سیاستمدار به «میدل ایست آی» گفت قاآنی حامل این پیام بود که: «ایرانی ها در جزئیات روند انتخاب نخست وزیر دخالت نمی کنند و هیچ نام مشخصی را نیز پیشنهاد نمی دهند. با این حال، ایران از نخست وزیری که در قبال ایران یا متحدان آن در عراق رویکردی خصمانه داشته باشد، حمایت نمی کند.»

قاآنی مدت زیادی در بغداد نماند و به نجف رفت تا با مقتدی صدر، روحانی برجسته شیعه، دیدار کند. اما طبق برخی گزارش ها، نهایتا با محمد رضا سیستانی، فرزند ارشد آیت الله العظمی علی سیستانی و مدیر دفتر او، دیدار کرد. دلایل لغو دیدار سردار قاآنی با مقتدی صدر هنوز مشخص نیست. سیاستمدار شیعه گفت سردار قاآنی در دیدار با رضا سیستانی حامل این پیام از سوی آیت الله علی خامنه ای، رهبر معظم ایران بوده که رضایت آیت الله سیستانی برای ایرانی ها اهمیت دارد و تهران آماده گفت و گو بر سر راه حل پیشنهادی اوست. خواسته سیستانی هم این بوده که هر گونه توافق سیاسی، امنیتی و اقتصادی بین ایران و عراق باید از طریق کانال های رسمی دولتی حاصل شود. یک فرد نزدیک به آیت الله سیستانی هم گفت دیدار سردار قاآنی با محمدرضا سیستانی روی «اقدامات ایران در عراق و راضی کردن نجف به هر قیمتی» متمرکز بود.

آزمون اول

تشکیل دولت و انتخاب نخست وزیری برای جانشینی عادل عبدالمهدی که ماه نوامبر در میان اعتراضات گسترده استعفا کرد، اولین آزمون صداقت ایران به شمار می رفت. پس از شکست محمد توفیق علاوی در تشکیل دولت، احزاب شیعه بر سر نامزد نخست وزیری با یکدیگر دچار اختلاف شدند. یک رهبر شیعه نزدیک به سپاه پاسداران ایران با اشاره به خلاء قدرت پس از ترور سردار سلیمانی گفت: «در نبود یک رهبری قدرتمند که مواضع آنها را متحد سازد، تلاش برای توافق بر سر یک نامزد دیگر 8 هفته طول کشید.» 

سپس برهم صالح، رئیس جمهوری عراق، عدنان الزرفی، فرماندار پیشین نجف، را پیشنهاد کرد که به دلیل نزدیکی با آمریکا و خصومت او با ایران و متحدانش نتوانست حمایت جناح شیعه را به دست آورد. خودداری ایران از مداخله، بلوک های فتح و حکمت را گیج کرد و سبب شد حیدر العبادی و عامری با صالح و صدر بر سر نامزدی مصطفی کاظمی که با قدرت های داخلی و بین المللی روابط خوبی دارد، توافق کنند. قاآنی به رغم سفر به بغداد در میانه تنش ها بر سر تایید نخست وزیر هیچ مداخله ای در این مساله نکرد. رهبر بلوک شیعه افزود: «دریافتیم که تصمیم مقام معظم رهبری به پایان مداخله ایران در پرونده عراق به استثنای موارد استراتژیک بوده است. هیچ یک از مقامات ایرانی به مثابه زمان سردار سلیمانی به جزئیات مربوط به تشکیل دولت یا انتخاب وزرا نپرداختند. تشکیل دولت کاظمی اولین مساله ای بود که آنها چندان درگیرش نشدند.»

درگیری بین متحدان

تصمیم ایران برای عقب نشینی از مداخله و تصمیم آن به بستن چشم هایش به روی روابط نزدیک کاظمی با آمریکا گروه های مسلح تحت حمایت ایران را خشمگین کرده و به اختلاف در میان آنها انجامیده است. کتائب حزب الله که یکی از قدرتمندترین گروه های مسلح شیعه عراق به شمار می رود، کاظمی را به دست داشتن در ترور سردار سلیمانی و ابومهدی مهندس متهم کرد. چند جنبش دیگر نیز از پذیرفتن کاظمی خودداری کرده اند و گفته اند ایران تصمیم جدیدی گرفته و باید مسئولیت همه عواقب آن را نیز بپذیرد.

پیش از رای اعتماد مجلس عراق به کاظمی، شماری از رهبران فتح بسیج شدند تا او را رد کنند. با این حال، یک هیئت ایرانی سه روز پیش از رای گیری وارد عراق شد و جلساتی با رهبران فتح و الحکمت برگزار کرد و در توصیه ای «غیر الزام آور»، از آنها خواست درخواست های جاه طلبانه را کنار بگذارند و به کاظمی رای دهند. یک فرمانده شیعه گفت: «شیعه ابتکار عمل را از دست داده است. کاظمی شیعه است، اما برای ما کار نخواهد کرد و این خطرناک است. کاظمی هیچ تضمینی به ما نداده است. ایرانی ها با دست کشیدن از کل مساله، رای آوردن او را ممکن ساختند.»

اولویت های جدید

وضعیت اقتصادی ایران بسیار ناخوشایند است. این کشور تحت حمله تحریمی ایالات متحده قرار دارد، قیمت نفت به شدت پایین آمده و همه گیری ویروس کرونا به طور قابل توجهی بر جریان کالا و ارز در مرز ایران و عراق تاثیر گذاشته است. رهبران شیعه عراقی نزدیک به ایران معتقدند که کشورهای حاشیه خلیج فارس و ایالات متحده در حال حاضر برای تهران در اولویت هستند و این کشور تحت فشارها مجبور به بازنگری در روابط با عراق شده است.

در ماه های اخیر به ویژه پس از ترور سردار سلیمانی، جنگ بین ایران و ایالات متحده در خاک عراق به شدت نزدیک به نظر می رسید و این مساله سبب شده بود بسیاری از عراقی ها برای حفظ توازن بین دو متحد خارجی کشورشان به دردسر بیافتند. 

از نظر روحانیت نجف، فعالیت نیروهای شبه نظامی الحشد الشعبی تحت فرمان دولت عراق و محدودسازی روابط بغداد و تهران به کانال های رسمی یک گام بزرگ در بهبود روابط محسوب می شود. در حال حاضر، الحشد الشعبی به دستور ایران از حمله به مواضع آمریکا در عراق خودداری می کند و همین مساله سبب شده برخی جنگجویان افراطی برای تشکیل گروه های جدید شبه نظامی از آن جدا شوند. فرماندهان و جنگجویان این گروه جدید از مشارکت در امور سیاسی منع شده اند و احتمالا روابط خود را با الحشد الشعبی به حداقل خواهند رساند و مسئولیت آنها به مقابله با نیروهای آمریکا در صورت نیاز، تقلیل می یابد.

احیای روابط ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس و ایالات متحده احتمالا فراتر از توانایی های عراق است؛ با این حال، عراق همچنان می تواند به ایران در تسهیل فشار تحریم ها کمک و مسائل لازم را با ایالات متحده هماهنگ کند. از جمله این موارد، کسب اطمینان از تداوم واردات برق و گاز عراق از ایران، گرفتن مجوز برای صادرات بیشتر نفت ایران و مستثنی شدن شرکت های خریدار نفت ایران از تحریم ها است. عراق همچنین می تواند از ایالات متحده برای انجام پرداخت ها به ایران از طریق یکی از کشورهای حوزه قفقاز مجوز بگیرد که این مساله به پر کردن صندوق های ارزی ایران کمک می کند. وقتی روابط ایران با ایالات متحده بهبود یابد، روابط آن با کشورهای حوزه خلیج فارس نیز بهبود خواهد یافت.

منبع: میدل ایست آی / مترجم: طلا تسلیمی