تهدید سلامت ایرانیان از تحریم دارویی تا فشار روانی

نویسنده: دکتر علی بمان اقبالی زارچ – کارشناس ارشد یورآسیا

دیپلماسی ایرانی: به دلیل شیوع ویروس کرونا؛ جامعه بین المللی بویژه مردم چندین کشور از جمله جمهوری اسلامی ایران با شرایط سختی دست و پنجه نرم می کنند و نیاز درمانی و دارویی با الویت اساسی و اصلی دولتمردان و مردم تبدیل شده است در این شرایط سخت استفاده از امکانات دارویی و درمانی دیگر کشورها می تواند به فرایند پیشگیری؛ مواجهه و درمان این ویروس کمک شایان کند ولی شرایط سخت تحریم های ظالمانه آمریکا انجام اقدامات را برای  ایران سخت کرده است. در ادامه به بررسی ابعاد این موضوع می پردازیم. 

حق سلامتی به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشری در نظام بین المللی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است. دولت ها در ارتباط با اتباعشان به صورت تعهد در جهت تأمین و تضمین این حق، مسؤولیت دارند. هرچند دولتها نسبت به شهروندان دیگر دولتها در خصوص حق سلامتی مسؤولیتی ندارند اما نباید با اقداماتشان موجبات زیان بر شهروندان دیگر دولتها شوند. تحریم ها علاوه بر اثرات منفی فراوان بر سیاست ها و برنامه های کلان دولتی، به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر شهروندان ایرانی و حق آنان در برخورداری از سلامتی تأثیر منفی داشته که این امر مغایر با اصول و ارزش های عام و جهانشمول حقوق بشر است. 

کنکاش جامعه‌شناختی آثار تحریم‌ها به نظر می‌رسد تحریم‌ها بر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به انواع و اشکال مختلف اثر می‌گذارد . با در نظر گرفتن نظریه‌های وابستگی هر چه میزان وابستگی یک کشور بیشتر باشد رنج و محنت حاصل از تحریم هم در آن بیشتر خواهد بود.

تحریم‌ها می‌خواهند با افزایش فشار اقتصادی بر مردم باعث نارضایتی و در نتیجه عامل ناآرامی، اعتراض، متضرر شدن حکومت و افزایش فاصله میان مردم و حکومت شوند. 

مردم ایران چهار دهه تجربه تحریم دارند، هدف از تحریم فشار بر ارگانیستم کشور و ایجاد عدم تعادل در آن است. انواع تحریم در یک نگاه کلی، تحریم ها از منظر شدت و سطح اعمال تحریم ها به همه جانبه، هدفمند یا هوشمند، اولیه یا ابتدایی و ثانویه تقسیم می شود:

 -تحریم همه جانبه:  در این نوع از تحریمها معافیتهای بشردوستانه در نظر گرفته نمی شود؛ کلیه کالاها و خدمات موردنیاز مردم کشور هدف مورد تحریم قرار می شود.

تحریم هدفمند یا هوشمند: در این نوع از تحریم،اشخاص حقیقی یا حقوقی دولتی و غیردولتی که منشا رفتارهای دولتی هستند موردنظرند که با ملاحظات انساندوستانه مورد تحریم قرار می گیرند. شورای امنیت می تواند تأثیر تحریم های یک جانبه و چندجانبه بر ایران از منظر حق بر سلامت شهروندان ایرانی با اعمال تحریم های هوشمند برای جلوگیری از جریان آزاد منابع مالی، منابع طبیعی و تسلیحاتی اقدام کند.

-تحریم اولیه:  این تحریم تنها به محدودیت در روابط بین دو کشور مربوط می شود.

-تحریم ثانویه: در صورتی که تحریم کننده بر دولت هایی که با کشور مورد تحریم به ایجاد رابطه مبادرت ورزیدند محدودیت و ممنوعیت اعمال کند تحریم ثانویه صورت می گیرد. 

-تحریم دولت ها علیه یکدیگر:  به عنوان یکی از روش های غیردوستانه در سیاست خارجی برای تحقق هدف ها و تأمین منافع ملی قلمداد می شود.

تحریم های جمعی:  شامل شورای امنیت سازمان ملل متحد و اعمالی از سوی دیگر سازمان ها و نهادها نظیراتحادیه اروپا. 

تحریم ها از منظر حوزه های مختلف به بازرگانی، مالی و بانکی، سرمایه گذاری، آموزشی، انتقال دانش، سیاسی، نظامی، ورزشی، فرهنگی و افراد تقسیم می شود.

 -تحریم افراد: دانشمندان و متخصصان، بازرگانان، بانکداران و ثروتمندان، افراد مسؤول در پست های تصدیگری دولتی مانند مسؤولان کشتیرانی را شامل می شود.

-تحریم انتقال دانش و فنآوری: در این نوع از تحریم ها فنآوری و دانش کالاها و ابزار و تجهیزات برای تولید انتقال نمی یابد مانند تحریم فنآوری های تولید نفت ایران.

-تحریم سیاسی:  شامل اقداماتی همچون تعلیق یا اخراج کشور از سازمان های بین المللی، منع حضور دیپلمات های هدف تحریم در کشورهای تحریم کننده یا میزبان سازمان های جهانی است.

 -تحریم نظامی: واردات و صادرات یا مشارکت در تولید تمامی یا تعدادی از کالاهای نظامی مورد تحریم قرار می گیرد.

-تحریم ورزشی و فرهنگی: منع شرکت ورزشکاران هدف تحریم در مسابقات بین المللی، منع شرکت در نمایشگاه های فرهنگی مانند کتاب و فیلم.

-تحریم آموزشی:  ممنوعیت برگزاری کلاس ها و دوره های آموزشی در کشورهای تحریم کننده و ارائه خدمات به آنها از مصادیق تحریم آموزشی است.

-تحریم مسافرتی:  منع یا اعمال محدودیت برتردد اتباع کشور هدف. 

واقعیت این است که آمریکا در چهل سال گذشته از همه نوع تحریم و ابزار فشار علیه دولت و ملت ایران استفاده کرده است. برای بحث و بررسی در خصوص حق بر سلامت در ابتدا باید حقوق بشر تعریف شود زیرا حق سلامت از مؤلفه های آن است.  حقوق بشر به عنوان تضمینات بنیادین اخلاقی است که انسان ها در هر جایی و با هر فرهنگی صرفنظر از مذهب، نژاد، رنگ، جنسیت، عقاید، افکار سیاسی و پایگاه اجتماعی به این دلیل که انسان هستند از آن برخوردارند. حقوق بشر نظر به جسم و تفکر دارد. جسم »نشانهحق انسان ها در برخورداری از حقوق اقتصادی و اجتماعی« و تفکر؛  نشانه حق انسانها در تحقق و به فعل درآوردن حقوق مدنی و سیاسی است. سلامت، امروزه به عنوان یک حق بشری پایه محسوب می شود و از آنجا که محافظت از سلامت مردم در حکم یک مسؤولیت عمده حاکمیت تلقی می شود، بنابراین مراقبت های بهداشتی یک وجه مهم سیاستگذاری و مدیریت مدنی را تشکیل می دهد.

تحریم های یک جانبه و چندجانبه بر ایران از منظر حق سلامت شهروندان ایرانی:

سلامتى یک موضوع چند بعدى است؛  تعریف سازمان بهداشت جهانی با سه بعد سلامت (جسمی، روانى و اجتماعى) است ولى ابعاد دیگرى هم می توان براى آن تعیین کرد؛ ابعاد روحی، عاطفى،شغلی و سیاسی. مفهوم حق سلامت در اسناد بین المللی؛ اولین تجلی ضمنی حق بر سلامتی را در ماده 77 منشور سازمان ملل متحد (UNC,1945) می توان مشاهده کرد. در مقدمه اساسنامه سازمان بهداشت جهانی (WHO,1946 ) بهره مندی از بالاترین استاندارد قابل حصول سلامتی، یکی از حق های بنیادی هر انسانی شناخته شده است. ماده17اعلامیه جهانی حقوق بشر (UDHR,1948) به حق بر سلامتی تأکید ورزیده است. ماده71 میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (I.C.E.S.C.R,1966) حق هر فردی را به بهره مندی از بالاترین استاندارد قابل حصول سلامتی جسمی و روانی به رسمیت می شناسد. ماده 7 کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض نژادی (CEFSD,1965) دولت های عضو را متعهد ساخته تا حق هر فردی را نسبت به سلامتی عمومی، مراقبت پزشکی، تأمین اجتماعی و خدمات اجتماعی تضمین کنند. ماده71 کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان (CEAFDAW,1979) دولت های عضو را مکلف به اتخاذ اقدامات مقتضی برای تضمین دسترسی یکسان زنان و مردان به خدمات مراقبت سلامتی کرده است. 

تعهدات دولت ها در قبال حق سلامتی تعهدات دولت ها در قبال حق سلامتی، نظیر هر حق بشری، دارای سه بعد است:  
تعهد به احترام، تعهد به حمایت، و تعهد به ایفاء و احترام در خصوص حق سلامتی بدان معنی است که دولت ها در مسیر بهره مندی از این حق، موانع و محدودیت هایی برای افراد یا گروه هایی از افراد ایجاد نکنند یا آن که موانع موجود و محدودیت های جاری را مرتفع کنند. تعهد به حمایت نیز در واقع ناظر به تعهدات دولت ها به حمایت از حق سلامتی در برابر تعرض و نقض این حق توسط ارکان یا مؤسسات دولتی یا اشخاص خصوصی است. تعهد به ایفاء حق سلامتی نیز به معنی انجام اقداماتی ضروری برای برآورده ساختن نیازهای افراد درخصوص سلامتی است. همچنین در حوزه قلمرو تعهدات دولت ها نیز چند تعهد کلی از جمله تعهد به مساعدت و همکاری بین المللی و تعهد به احترام و تعهد به شناسایی را می توان ذکر کرد که دولت ها ملزم به پایبندی به آنها نیز هستند تأمین دارو و تجهیزات پزشکی ماده 17اعلامیه جهانی حقوق بشر بر حق بهداشت اشاره مهمی دارد. 

هرگونه تحریم اقتصادی که حق حیات را در مفهوم گسترده آن شامل حق برخورداری استاندارد  ضوابط مناسب زندگی، غذا، دارو، خدمات درمانی، پوشاک، مسکن و سایر ضروریات اولیه برای هر انسان به صورت کلی یا جزئی خدشه دار کند ناقض این حق محسوب خواهد شد. دسترسی به انواع دارو و تجهیزات پزشکی برای کشف بیماری ها و درمان آن، جلوگیری از گسترش بیماری در بدن بیمار و سرایت به دیگران یکی از راه های تحقق حق سلامت انسانهاست. این مسأله در ایران مهمتر است با توجه به آنکه طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، کشور ایران در سال  2017 از لحاظ مصرف دارو در  10 کشور نخست دنیا بوده و دومین کشور در آسیا بعد از چین است(www.who.int).3

تأثیر تحریم ها بر پیش نیازها (زمینه ها) و شاخص های حق سلامت برای تأمین دارو و تجهیزات پزشکی: در ایران نظام ارائه مراقبت های بهداشتی اولیه در چند دهه اخیر توسعه قابل توجهی یافته اما لازم است در قالب برنامه اصلاحات در نظام سلامت کشور برای کاهش نابرابری های مربوط به خدمات بهداشتی و درمانی قدمهای اساسی برداشته شود؛ تحریم ها بر نظام درمان کشور که شامل تأمین دارو و تجهیزات پزشکی است اثر منفی گذاشته است. در بسیاری از موارد، مانعی بر ورود داروهای خاص شده و همچنین موجب کندی ورود دارو و تجهیزات، ورود داروهای تقلبی و بی کیفیت و افزایش قیمت بقیه داروها شده است. با تشدید تحریم های مالی بر کشور، شرکت های خارجی از فروش مواد اولیه داروها به ایران خودداری کردند. به فرض درست بودن تولید91 درصد داروها در داخل کشور اما تا 90  درصد مواد اولیه داروهای تولیدی از خارج وارد می شود.(http://ccerci.ac.ir) به خصوص که بسیاری از مواد اولیه داروها مواد شیمیایی هستند که دارای مصرف دوگانه است از این رو شرکت های خارجی از بیم مصرف آن در صنایع نظامی آن مواد را به ایران صادر نمی کنند. به عنوان مثال ماده اولیه (P2 S5) که یک ماده شیمیایی و دارای مصرف دوگانه است. البته به دلیل پیش گفته و تحریم های مالی و بانکی امکان انتقال مواد اولیه که صرفا در داروسازی به کار می رود نیز سخت شده است. امکان واردات دارو در موارد زیادی به دلیل تحریم های مالی و بانکی وجود ندارد هرچند که دارو تحریم نشده است. این امر منجر به نبود و کمبود دارو در مقاطعی و گرانی دارو شده تحریم ها باعث شده است به دلیل عدم ارتباط با شرکت هایی که به فروش تجهیزات پزشکی با کیفیت اقدام می کنند، مواد و تجهیزات مورد استفاده توسط پزشکان از کیفیت بالایی برخوردار نباشد.

حوزه اثرگذاری تحریم‌ها عبارتند از:
اولین حوزه نخبگان تصمیم‌گیر است که اثر مستقیم تحریم‌ها بر آن تغییر برآورد از هزینه و فایده سیاست‌هاست، اثر غیر مستقیم آن تغییر قدرت چانه‌زنی و اثر جانبی آن این است که افراد به دنبال مشروعیت گرفتن حرکت می‌کند و بازی چماق و هویچ در سیاست داخلی به وجود می‌آید. 

دومین حوزه اثر تحریم‌ها ساختار حاکمیتی است که اثر مستقیم آن تضعیف بنیان نظامی و افزایش هزینه‌ها، اثر غیرمستقیم آن بسیج منابع انسانی و مادی و اثر جانبی آن شکل‌گیری ائتلاف‌های جدید با دولت‌های غرب و به عنوان مثال در ایران چرخش از غرب به شرق است. 

سومین حوزه اثر اقتصاد و زیرساخت‌هاست که اثر مستقیم تحریم  آسیب واقعی به اقتصاد و افزایش تورم، کاهش رشد اقتصادی و...، اثر غیرمستقیم آن تضعیف اعتماد فعالان اقتصادی است. 

چهارمین حوزه اثر جامعه مدنی است که اثر مستقیم آن تغییر استاندارد هنجارهای جهانی با شرایط موجود، بازسازی هویت‌ها و حرکت مردم به سمت طغیان است، اثر غیر مستقیم آن مشروعیت یافتن بخشی از بازیگران و کاهش مشروعیت بخشی دیگر از بازیگران است.

سوال مهم این است که چه کشوری را می‌توان تحریم کرد؟  هر چه بازار داخلی یک کشور کوچکتر باشد و از سوی دیگر اقتصاد آن بیشتر مبتنی بر فروش مواد خام باشد، احتمال تحریم آن بیشتر می‌شود.  به طور کلی تحریم‌ها بر پنج نقطه فشار می‌آورد یکی حلقه‌های رهبری (اطلاعاتی و امنیتی)، دومی ملزومات حیاتی، سومی زیرساخت‌ها، چهارمی جامعه و پنجمی سازوکار دفاعی است. در تحریم ایران کمترین اثر بر حلقه‌های حاکمیتی و ساز و کار دفاعی بوده است . یکی از مهم‌ترین اثرات تحریم  بر هزینه تامین نیازهای دارویی برای بیمارن خاص و مخارج خانوار است. شکی نیست که تغییر در مخارج خانوار به دلیل مسائل اجتماعی مهم است. تحریم در ایران موجب کاهش تخصیص یارانه نقدی، کاهش درآمد حقیقی و افزایش دارایی‌ها شد. در این دوره ما شاهد بودیم که دهک‌های 1،2،3و4 به دلیل افزایش دارایی‌ها و دهک 10 به دلیل دریافت یارانه رشد اقتصادی داشتند اما دهک‌های میانی و طبقه متوسط بیشترین ضربه را از تحریم‌ها دیدند. 

تحریم ها ابزاری در دست آمریکا :

در حالی که روز به روز فشارهای عملی و روانی آمریکا علیه ایران بیشتر می شود برخی کشورهای عربی منطقه به همراه تعدادی از دول اروپایی نیز علیه سیاست خارجی ایران موضع گرفته‌ و تحریم‌ها علیه ایران، ابزاری در دست آمریکاست که با آن به یارگیری منطقه‌ای بپردازد و همه امکانات و منافعی را که در اختیار ایران قرار دارد، کاهش دهد؛  واقعیت این است که در دوره ترامپ تحریم های همه جانبه علیه ایران به بالاترین سطح خود رسیده؛ به طوری که تامین نیازهای حیاتی مردم در شرایط سخت بحران کرونا و تامین داروها و اقلام اساسی دشوار شده است.  

به هرحال اگر چه مردم ایران در مواجهه 4 دهه ای با فشارها و تحریم های ظالمانه آمریکا با اتکا به سرمایه هوشمند ارزشمند به ویژه در سیاست ورزی و توسل به مولفه هایی چون اتحاد؛ اعتقادات و فرهنگ غنی و تفکر دینی و وطن دوستی؛ غنای تاریخی، منابع غنی داخلی و اقدار نظامی و امنیتی مقاومت بی نظیری از خود نشان داده ولی گاه آن است که از طرفی مجامع بین المللی، کشورهای جهان به‌ویژه همسایگان عرب و مسلمان و دولتمردان آمریکایی و اروپایی شرایط بهتری را برای تامین نیازهای دارویی و درمانی ملت بزرگ ایران در این شرایط سخت فراهم کرده و از طرف دیگر ما در تعامل و رایزنی با دیگر ملل و دولت ها زمینه ساز بهره گیری حداکثری از امکانات و تجربیات باشیم.امید آن که به فضل الهی هر چه سریعتر این بلیه خطرناک از سر جامعه جهانی کم و کوتاه شود.