در بررسی عامل «خطای انسانی» در حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی

نویسنده: نولان پترسون (خلبان کارشناس عملیاتی پیشین و یکی از کهنه سربازان جنگ های عراق و افغانستان)

دیپلماسی ایرانی: طبق اخبار منتشر شده، اطلاعات آمریکایی حاکی از آن است که ایران دو موشک دوران جنگ سرد تور را به سمت یک فروند هواپیمای بوئینگ پرواز خطوط هوایی بین المللی اوکراین حدود دو دقیقه پس از بلند شدن آن از فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره) تهران شلیک کرده است. جاستین ترودو، نخست وزیر کانادا هم گفت که اطلاعات نشان می دهند موشک های ایرانی مسبب سقوط پرواز اوکراینی بوده اند.

طبق اعلامیه هواپیمایی بین المللی اوکراین، 63 کانادایی در این سانحه جان خود را از دست داده اند. این پرواز همچنین مسافرانی از ایران، اوکراین، سوئد، افغانستان، آلمان و بریتانیا داشت، اما هیچ شهروند آمریکایی در آن نبود.

وضعیت دشوار

ساعاتی پیش از بلند شدن پرواز اوکراینی از باند فرودگاه، ایران 15 موشک بالستیک به سمت پایگاه های مقر سربازان آمریکایی در عراق شلیک کرد که البته هیچ آمریکایی در آن زخمی یا کشته نشد. اگرچه بررسی علت سقوط یک هواپیما عمدتا چند ماهی طول می کشد و به ارزیابی جعبه سیاه بستگی دارد، اما مقامات خیلی سریع نقص فنی را مسبب حادثه خواندند. اما شک و تردیدها زمانی شروع شد که سفارت اوکراین در ایران ابتدا بیانیه ای مبنی بر نقص فنی هواپیما را منتشر کرد و بعد آن را از روی سایت سفارت برداشت و نوشت تحقیقات درباره علت حادثه هنوز ادامه دارد.

اولِکسی ملنیک، خلبان پیشین جنگنده های روسی و فرمانده نیروی هوایی اوکراین که در حال حاضر از مدیران روابط خارجی و برنامه امنیت بین المللی در مرکز رازومکف است، گفت: «ایرانی ها در وضعیت پیچیده ای هستند. در حال حاضر برای آنها بهتر این است که تا حد ممکن با جامعه بین المللی همکاری کنند و مسئولیت را بپذیرند.»

پدافند هوایی تور

موشک تور که در ناتو به «اس اِی-15» مشهور است، یک سامانه دفاع هوایی سیار متعلق به دهه 1970 است. ایران در دسامبر 2005 بر سر خرید 29 فروند از این سامانه موشکی سطح به هوا با روسیه با قیمت حدودی 700 میلیون دلار توافق کرد.

کریس هارمر، کارشناس تسلیحاتی که از فرماندهان بازنشسته نیروی دریایی آمریکاست، گفت: «اس اِی-15 راداری با برد نسبتا کوتاه دارد که این یعنی اپراتور زمان واکنش خیلی کوتاهی برای تفسیر داده ها دارد. ایرانی ها پدافندهای هوایی زیادی دارند، اما ظاهرا در استفاده از آنها مهارت چندانی ندارند. بنابراین این احتمال وجود دارد که اپراتور سامانه تور هواپیمای تجاری را روی رادار خود دیده باشد و با توجه به زمان کوتاهی که برای واکنش داشته، داده ها را به اشتباه تفسیر کرده و هواپیما را تهدید انگاشته باشد.»

آندری ریژنکو، معاون فرمانده نیروی دریایی اوکراین در مورد ادغام در منطقه یورو و اقیانوس اطلس، گفت: «می توان تصور کرد که ایرانی ها برای واکنش ایالات متحده آماده باش بودند. بدیهی است که تهران یکی از مکان های اصلی برای محافظت با سامانه های دفاع هوایی روسیه به شمار می رود. مقامات دولتی اوکراین نباید اجازه پرواز در منطقه را می دادند.»

خلبان های آمریکایی بر سر این مساله با یکدیگر توافق نظر دارند که هواپیمای اوکراینی به دلیل تعیین هویت اشتباهی و اپراتور آموزش ندیده پدافند هوایی و سطح بالای نگرانی از حمله هوایی تلافی جویانه آمریکایی هدف گرفته شده است. با این حال، هواپیمای مسافربری اوکراینی شب هنگام و در ارتفاع کم پرواز می کرده که در واقع «منطقه جنگی» به شمار می رفته است. خلبانان نظامی آمریکا گفتند که این ترکیب خاص از متغیرها پیش درآمدی برای یک فاجعه است.

خطای انسانی

پرواز اوکراینی احتمالا در زمان سانحه با برج کنترل ایران در ارتباط مستقیم بوده است. کنترل ترافیک هوایی ایران احتمالا با توجه به تنش های ساعات اولیه چهارشنبه و برای جلوگیری از اشتباه، اطلاعات مربوط به ترافیک هوایی غیرنظامی برون مرزی را به همه واحدهای نظامی در منطقه ارسال کرده اند. با این حال، موشک تور در میان کارشناسان نظامی یک «سامانه مستقل» به شمار می رود به این معنی که پشت یک وسیله نقلیه سوار است و عمدتا به شبکه رادار پدافند هوایی کشور وصل نمی شود. طراحی مستقل این پدافند هوایی یعنی اپراتورها باید در لحظه حساس شخصا و جدا از داده های کنترل ترافیک هوایی درباره هویت هواپیما تصمیم می گرفتند.

ملنیک، خلبان پیشین جنگنده های اوکراینی گفت سامانه موشکی تور ایران باید قابلیت شناسایی سیگنال شناسایی هواپیمای اوکراینی را به عنوان یک هواپیمای غیرنظامی می داشته است. با این حال، کارشناسان می گویند روسیه گاهی اوقات قابلیت های فنی سامانه های تسلیحاتی صادراتی خود را پایین می آورد و هنوز مشخص نیست که سامانه تور مسبب سانحه هوایی به مولفه های لازم برای شناسایی فرستنده غیرنظامی مجهز بوده است یا خیر. او در عین حال تاکید کرد که اپراتورهای ایرانی بدون اطلاع از فرستنده پرواز اوکراینی هم می توانستند به دلیل قرار داشتن هواپیما در کوریدور غیرنظامی، سرعت و ارتفاع پرواز، آن را از جت های جنگنده تشخیص دهند.

بسیاری از خلبانان و کارشناسان نظامی همچنین این سوال را مطرح می کنند که اصلا چرا در آن زمان حساس که ایران در وضعیت آماده باش بوده، اجازه ورود هواپیماهای غیرنظامی به ترافیک هوایی صادر شده است؟! کیت مک کی، مشاور امنیت هوایی که بیش از 30هزار ساعت سابقه خلبانی با هواپیماهایی همچون بوئینگ 747 و ایرباس ای-300 دارد، گفت: «بهترین کار این است که در شرایطی قرار نگیرید که امکان احراز هویت اشتباهی وجود داشته باشد. عقل سلیم می گوید نباید بر فراز یک منطقه جنگی پرواز کرد.»

منبع: دیلی سیگنال / مترجم: طلا تسلیمی