دستیابی به یک توافق هسته ای جدید امکان پذیر است؟ (بخش دوم)

نویسندگان: صنم وکیلی و نیل کویلیام

دیپلماسی ایرانی: برجام نتیجه تلاش های بی وقفه بین المللی برای اعمال نظارت و محدودیت بر برنامه هسته ای ایران بود. مروری بر تاریخچه تحولات مربوط به این برنامه و مذاکرات گذشته می تواند به درک اقدامات و استراتژی ایران و البته بن بست کنونی در مساله هسته ای این کشور کمک کند.

ایران برنامه هسته ای خود را در دهه 1950 با کمک ایالات متحده و تحت رهبری محمدرضا شاه آغاز کرد. ایران در سال های پیش از انقلاب و در 1970 پیمان منع گسترش تسلیحات هسته ای (ان پی تی) و یک سری قراردادهای هسته ای از جمله قرارداد ساخت رئآکتور هسته ای بوشهر را به امضا رساند. این پروژه ها پس از انقلاب سال 1979 متوقف شدند.

ایران در جریان جنگ 8 ساله با عراق (سال های 1980 تا 1988) برنامه هسته ای خود را متوقف کرد، اما تلاش ها برای احیای این برنامه به طور تدریجی از طریق همکاری با پاکستان، چین و روسیه آغاز شد. روسیه در سال 1955 متعهد شد رئاکتور بوشهر را تکمیل کند و سه رئاکتور جدید نیز برای ایران بسازد. این توافقنامه ها و همچنین دیگر تلاش های ایران برای دستیابی به فناوری حساس هسته ای به ظن بین المللی درباره برنامه هسته ای صلح آمیز ایران انجامید. در حقیقت، این شک و تردیدها در سال 2002 و پس از افشای وجود تاسیسات هسته ای اعلام نشده توسط گروه اپوزیسیون در تبعید ایرانی، آشکارا اعلام شدند و به میانجی گری فوری تحت رهبری ای3 (بریتانیا، فرانسه و آلمان) انجامیدند.

ایران در سال 2003 با معلق کردن فعالیت های غنی سازی اورانیوم و اجرای پروتکل الحاقی که امکان نظارت های فزاینده را فراهم می آورد، موافقت کرد؛ اما ایران به رغم توافق های اولیه، به این تعهدات عمل نکرد. ایران در پی مذاکرات بعدی با ای3 به توافقنامه 2004 پاریس رضایت داد و به تعلیق غنی سازی و مذاکره برای حصول یک توافق بلند مدت که ماهیت صلح آمیز برنامه هسته ای آن را «تضمین» کند، متعهد شد. این توافق در مقابل برای ایران امکان مذاکرات تجاری و عضویت احتمالی در سازمان تجارت جهانی را فراهم می آورد. با این حال، مذاکرات درباره «تضمین» صلح آمیز بودن برنامه هسته ای و پیشنهاد ایران برای قابلیت غنی سازی در مقیاس کوچک، به بن بست خورد. پس از آنکه محمود احمدی نژاد، یک اصول گرا، در انتخابات ریاست جمهوری آن سال ایران روی کار آمد؛ این کشور بسته ترغیب کننده پیشنهادی اروپا را رد کرد و غنی سازی اورانیوم را از سر گرفت. ایران همچنین به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی پایان داد.

این اقدامات سبب شدند آژانس بین المللی انرژی اتمی پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع دهد. گروه تازه تشکیل شده 1+5 (متشکل از 5 عضو دائم شورای امنیت به علاوه آلمان) همکاری ایران را خواستار شدند و تامین سوخت هسته ای برای رئاکتور تحقیقاتی ایران در ازای تعلیق غنی سازی و از سرگیری اجرای پروتکل الحاقی را پیشنهاد کردند. با این حال، ادامه مقاومت ایران در برابر این پیشنهاد 1+5 را به تهدید به تحریم ها ترغیب کرد و تحریم ها در ماه ژوئیه سال 2006 از طریق قطعنامه شماره 1696 شورای امنیت به اجرا درآمدند. ایران به رغم این تدابیر، برنامه هسته ای خود را تسریع و ساخت تاسیسات تولید آب سنگین در اراک را آغاز کرد و فعالیت ها در تاسیسات غنی سازی فردو توسعه داد. ایران در سال های 2007 و 2008 به نادیده گرفتن قطعنامه های شورای امنیت و پیشنهادات 1+5 ادامه داد و در مقابل، فعالیت های غنی سازی را تسریع کرد.

 در سال 2008 پس از پیروزی باراک اوباما در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده، سیاست گذاری های این کشور در قبال ایران به یک استراتژی چندجانبه از جمله ورود واشنگتن به مذاکرات مستقیم با تهران تغییر کرد. در سال 2009 پیشنهاد مذاکرات 1+5 با ایران مطرح شد که بر مناسبات معاوضه سوخت با ایران تمرکز داشت و نهایتا از سوی ایران رد شد. در سال 2010 ترکیه و برزیل خودشان پیشنهاد معاوضه سوخت با ایران را مطرح کردند که ایران پذیرفت، اما مذاکره کنندگان بین المللی با آن موافقت نکردند. در سال 2010 شورای امنیت قطعنامه 1929 را وضع کرد که به کشورهای عضو سازمان ملل اجازه می داد بر بخش های کلیدی اقتصاد ایران تحریم اعمال کنند. دورهای بعدی مذاکرات همه به دلیل درخواست ایران برای تسهیل تحریم ها به عنوان پیش شرط گفت و گو، ناموفق بودند. ایران در این بازه زمانی همچنین به رسمیت شناخته شدن حق آن برای غنی سازی را خواستار شد و پس از عقب نشینی از این خواسته بود که امکان مذاکرات بر سر برجام فراهم آمد.

در سال 2012 یک کانال پشتی پنهانی بین دولت اوباما و ایران ایجاد شد و امکان شروع «تکمیل عملی» گروه مذاکراتی بزرگ تر 1+5 را فراهم آورد. مقامات دولت اوباما در این مذاکرات یک سری پیشنهادات جدید به تهران دادند که در ازای محدودیت بلندمدت بر برنامه هسته ای، مناسبات نظارت موشکافانه و غیره، امکان بررسی احتمال برنامه غنی سازی محدود داخلی به عنوان بخشی از یک توافق جامع را فراهم می آورد. این تغییر در موضع ایالات متحده توامان با پیروزی حسن روحانی، نامزد میانه رو، در انتخابات ریاست جمهوری سال 2013 ایران تحولاتی بودند که به بن بست در تلاش های 1+5 پایان دادند.

24 نوامبر 2013 یک توافق هسته ای اولیه موسوم به برنامه مشترک اقدام حاصل شد. ایران در این برنامه با محدودسازی «هر گونه پیشرفتی در فعالیت هایش» از جمله برداشتن گام های اولیه در بازه زمانی 6 ماهه برای یافتن راه حلی بلندمدت و جامع تر موافقت کرد. در ازای تخلیه ذخایر اورانیوم غنی شده در سطح 20 درصد، متوقف کردن غنی سازی 20 درصدی و متوقف کردن ذخایر اورانیوم غنی شده در سطح 3.5 درصدی با تسهیل نسبی تحریم های اعمالی علیه ایران موافقت شد. طرفین مذاکره در بازه زمانی 2 ساله پس از حصول این توافق اولیه بارها دیدار کردند و مجبور شدند بارها مهلت توافقی را به تعویق اندازند، اما نهایتا 14 ژوئیه 2015 به برجام دست یافتند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: چتم هاوس / مترجم: طلا تسلیمی