به یاد دیپلمات صلح دوست آفریقایی

نویسنده: نسرین مصفا، استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد

دیپلماسی ایرانی: اعلام خبر درگذشت کوفی عنان، هفتمین دبیرکل سازمان ملل متحد، در آستانه روز جهانی بشردوستی، موجی از توجه و هم‌دردی جامعه جهانی در از دست دادن نه یک شخصیت مطرح سیاسی صرف، بلکه با منش انسانی و اخلاقی به دنبال داشت. مرگ، قطعی‌ترین وجه حیات زندگی دنیوی انسان است ولیکن برای مطلعین و علاقه‌مندان به سازمان ملل متحد، درگذشت کوفی عنان، یادآور قطعیت موفقیت تلاش‌های پایدار برای بهبود زندگی بشری و میراثی ماندگار است. گستره اقدامات وی در تبیین و بهبود شرایط جهانی اعم از مخاصمات مسلحانه، منازعات سیاسی، فقر، حقوق بشر و کرامت انسانی، تاریخ‌ساز ملل متحد بوده است.

سازمان ملل متحد، تلاش دارد تا تبلور امیدها و آرزوهای جهانیان برای صلح بشری و «مصون داشتن نسل‌های آینده از بلای جنگ» باشد؛ شخص عنان، به گفته آنتونیو گوترش دبیرکل فعلی سازمان ملل متحد، تبلور خود سازمان و آرمان‌های‌اش بود. فعالیت پنجاه و شش‌ساله کوفی عنان در رده‌های اداری و سیاسی مختلف نزد ملل متحد تا دبیرکلی آن، مبین اعتقاد و ایمان او به اصول و اهداف عالی ملل متحد داشت. این علقه پس از پایان دبیرکلی وی در چارچوب فعالیت‌های بنیاد کوفی عنان و دیگر اقدامات در کمک به سازمان و اهداف آن، از جمله نمایندگی ویژه ملل متحد در مسئله سوریه، ادامه یافت. از این رو، برای ملل متحد، «مرگ چنین خواجه نه کاری است خُرد.»

از لحاظ حقوقی، منشور ملل متحد دبیرکل را «عالی‌ترین مقام اداری و رئیس دبیرخانه» سازمان می‌داند ولیکن این عنوان، عالی‌ترین نماد و چراغ آن است. همه دبیران کل، به تفاوت رویکردهای شخصی و سیاسی، میراثی از خود بر جا گذاشته‌اند؛ ولی بدون شک، عملکرد کوفی عنان در برهه خاص فعالیت وی از اهمیت بیش از پیش برخوردار است.

انتخاب از درون خود سازمان ملل متحد به عنوان دبیرکل و آشنایی با پیچ و خم‌های اداری و سیاسی این نهاد عظیم، پس از اخم آمریکایی‌ها به پطروس پطروس غالی، دبیرکل جدید را با ابهام در مورد استقلال، انصاف و کارآمدی ملل متحد روبه رو ساخت. مختصات جهان پس از جنگ سرد در کنار تغییرات در ماهیت تهدیدات نسبت به صلح و امنیت بین‌المللی، و افزایش اهمیت مسائل اقتصادی و اجتماعی، نیاز به بازتعریف گستره فعالیت‌های ملل متحد و تقویت منظومه فکری آن داشت. هفتمین دبیرکل سازمان ملل متحد، با تکیه بر حس مشترک بشری و شم دیپلماتیک، نظم نوین ملل متحد اعم از کوشش برای اصلاحات ساختاری، عملکردی و سیاسی این نهاد، و معرفی اصول و عقاید انسان‌دوستانه و اخلاقی جدیدی را معرفی کرد.

این اقدامات در حالی صورت گرفت که انتقاداتی که البته از زمان تاسیس ملل متحد نسبت به عملکرد آن وجود داشت، روندی فزاینده گرفت؛ که پرداختن به این انتقادات کثیر هدف این مرقومه نیست. این انتقادات در زمان کوفی عنان نیز ادامه داشت. به عنوان مثال، رئیس‌جمهور دولت ایالات متحده پس از مخالفت شورای امنیت با اشغال عراق، گفت «ملل متحد به سمت بی‌ربطی و بیهودگی می‌رود.» که کوفی عنان چندی پیش با یادآوری آن گفت، «امروز بهتر می‌دانیم [کدام کار بیهوده بود].»

کوفی عنان با وقوف به نقش ملل متحد به عنوان لنگرگاه عقاید و ایده‌های موثر بر صلح بشری، فعالیتی مجدانه در هنجارسازی و مفهوم‌سازی در حفظ و صلح امنیت بین المللی داشت. آماده‌سازی دستگاه عریض و طویل ملل متحد برای مقابله با تهدیدات قرن بیست و یکم اعم از پیش‌گیری از مخاصمات، امنیت انسانی، و مسئولیت برای حمایت — با وجود انتقادات حقوقی و سیاسی به آنان — ریشه در گزارش های قابل توجه دبیرکل عنان دارد. تشکیل هیات برای مواجهه با چالش‌های حفظ صلح با عنایت به تجارب این نیروها در دهه ۹۰ و شکست‌های آن، که عنان به عنوان رئیس وقت آن اداره به خوبی از آن آگاه بود، از جمله دستاوردهای دوران دبیرکلی وی است.

موضوع ترویج و حمایت از حقوق بشر که بعد از کنفرانس ۱۹۹۳ در وین جان تازه‌ای گرفته بود،‌ با دبیرکلی عنان به جریانی محوری در کلیه فعالیت‌های ملل متحد و نهادهای تخصصی آن بدل شد. همان‌طور که بیست سال پیش در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و در پنجاهمین سالگرد تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر گفت حقوق بشر با هیچ فرهنگی بیگانه نیست. البته برخی تحولات، گفتمان سیاسی و حقوقی جدیدی نسبت به حاکمیت کشورها را ایجاد کرد که خود نیازمند تدقیق بیش‌تر در مرقومه دیگری است.

پس از اشغال عراق از سوی ایالات متحده آمریکا و تصریح دبیرکل بر غیرقانونی بودن آن، عنان هیاتی برای اصلاحات در سازوکارهای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی تشکیل داد تا جایگاه شورای امنیت به عنوان تنها نهاد مشروع توسل به زور را تبیین کند. گزارش های «آینده امن، مسئولیت مشترک ما» و سپس «آزادی بیش‌تر، به سوی توسعه، امنیت و حقوق‌بشر برای همه»، حاصل دغدغه‌های متعدد اصلاحات نظام ملل متحد که در نهایت به تشکیل شورای حقوق بشر به جای کمیسیون حقوق بشر — متهم به سیاسی‌کاری — شد. آن هم در روزگاری که ملل متحد ساعتی از گزند انتقادات سیاسی، حقوقی، اداری و اخلاقی از رابطه با قدرت‌های بزرگ تا رسوایی نفت در برابر غذا در امان نبود.

در عین حال، کوشش وی در برجسته‌سازی موضوعات «حاشیه‌ای» سیاست بین‌الملل و در معرض توجه قرار دادن آنها نیز موجی از اقدامات مهم در تغییر رویکرد به اثر مخاصمات بر زنان، کودکان و افراد غیرنظامی در پی داشت که در قطعنامه‌های متعدد شورای امنیت مطرح شد؛ و البته راه درازی تا اجرای کامل آن وجود دارد.

پس از پایان دوران دبیرکلی با تاسیس بنیادی به نام خود جهت ترویج توسعه، امنیت و صلح پایداری و همکاری با سابقون سیاست جهانی در شورای «ریش‌سفیدان»‌ (the Elders) به فعالیت‌های خود ادامه داد و توجه خاصی به قاره آفریقا داشت. وی را در دوران دبیرکلی و پس از آن، فرزند غنا و آفریقا می‌دانستند که نقش به سزایی در سیاست و احوالات این قاره داشت. فعالیت‌های رسمی و غیررسمی او برای حل بحران سوریه و یا کنیا و دیگر بحران‌ها، همه حاکی از تعلق او به اندیشه‌ای برای بهره گرفتن از تمام امکانات جهت تامین صلح و امنیت بین‌المللی داشت و گاه که مهارت دیپلماتیک کافی به نظر نمی‌آمد، با صراحت نطاقی کرده و مسائل را تبیین می‌کرد: همان‌گونه که این صراحت لهجه دیپلماتیک برای وی و نهاد تحت زعامت وی مشکلاتی را ایجاد کرد.

یکی از نقاط عطف دبیرکلی عنان، انتشار گزارش «ما مردمان»‌ در ابتدای هزاره سوم میلادی بود. این گزارش، با مرور منشور ملل متحد و تبیین لزوم همکاری‌های بین‌المللی، مفاهیمی هم‌چون «رهایی از ترس» و «رهایی از نیاز» برای تامین امنیت انسانی و زندگی توام با کرامت انسانی را مورد تاکید قرار داد، چالش‌های ملل متحد در قرن پیش رو را بررسی کرد و برای آن اصلاحاتی پیشنهاد داد. از اهمیت فزاینده نقش مردم در فعالیت‌های سازمان سخن گفت، هیات نخبگان دبیرکل برای تقویت جامعه مدنی و افزایش نقش آنان در حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را پیشنهاد کرد تا «سازمان ملل احیا شده» تا جهانی «امن‌تر و عادلانه‌تر» داشته باشیم.

درگذشت کوفی عنان در آستانه ایام روز بشردوستی‌ تالم‌آور است، چرا که فعالیت وی در ملل متحد و خارج از آن برای «ما مردمان»، نویدبخش قوت امیدهای بشری و آرمان‌های مشترک جهانی برای نیل به دنیایی عادلانه‌تر و امن‌تر بوده است که اکنون در آستانه هفتادمین سالگرد تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر قرار دارد.

 نامش بخیر و یادش گرامی باد.