غرب شناسی در برابر شرق شناسی

نویسنده: حجت الله جودکی، کارشناس تاریخ و مسائل بین الملل

دیپلماسی ایرانی: حسن حنفی اندیشمند معاصر مصری کتابی دارد تحت عنوان "علم الاستغراب". وی نخستین نفر در جهان اسلام است که به صورت علمی طرح علم غرب شناسی یا علم الاستغراب را ارائه کرده است. چندین قرن است که غربی ها اقدام به شرق شناسی یا علم الاستشراق کرده اند، لذا اگر ما هم اکنون اقدام به غرب شناسی کنیم، فاصله چند قرنی میان شرق شناسی و غربی شناسی وجود خواهد داشت، در ایران زنده یاد استاد حائری مورخ تاریخ معاصر در کتابش تحت عنوان "اندیشمندان ایرانی در مواجهه با دو رویه تمدن بورژوازی غرب"، این نظریه را مطرح کرد که تمدن غرب؛ دارای دو رویه است: یکی دانش و کارشناسی و دیگری رویه استعماری. ایشان در کتاب دیگری تحت عنوان اندیشمندان عثمانی در مواجهه با دو رویه تمدن غرب، به بررسی اقدامات اندیشمندان عثمانی پرداخت. اندیشه استاد حائری از این جهت مهم و حائز اهمیت است که دارای راهکار عملی برای مواجهه با غرب است. در واقع استاد حائری غرب شناس بود و نتیجه علم خود را در قالب این کتاب برای ما مطرح کرد.

ما طی چند قرن اخیر رویه استعماری تمدن غربی را لمس کرده ایم و برای مبارزه با آن برخی اقدامات را انجام داده ایم که تا کنون نتیجه قابل قبولی در بر نداشته است. ما به دلیل اعمال غربی ها در مواجهه با شرقی ها؛ از آنها تنفر پیدا کرده و خواستار نابودی ایشان شده ایم و این آرزو در شعارهای ما تبلور یافته است. استاد حائری برای نخستین بار توجه همگان را به این نکته جلب کرد که غرب، علاوه بر رویه استعماری، دارای رویه دانش و کارشناسی هم هست و اتفاقا اگر آنها فاقد این ویژگی بودند، در بخش نخست هم موفق نمی شدند. اکثر دستآوردهای تمدنی موجود، حاصل تلاش غربی هاست که البته شرقی ها بر این باورند که غرب محصول مسلمانان و یا شرقی ها را درو کرده است. نظریه ای که باید به دقت بررسی و ابعاد آن شناخته شود. اگر این نظریه درست باشد به معنای آن است که علم شرق شناسی آنها کارآمد بوده و معنای دیگر هم این است که ما چون فاقد علم غرب شناسی هستیم، در مواجهه با آنان راه از چاه نمی شناسیم و بیهوده طی طریق می کنیم.

بعضی کشورهای شرقی در آسیا بعد از جنگ جهانی دوم و برخی دیرتر به این نتیجه رسیدند که برای زندگی بهتر، باید به فناوری نوین مسلط شوند و به هر طریق ممکن در این راه کوشیدند، ژاپن، کره جنوبی و سنگاپور از این دسته هستند، چین، مالزی، ترکیه و هند در ردیف دوم قرار دارند. تضاد اینها با غرب کمتر از ما نیست و غرب بلاهای بسیاری بر سر ایشان آورده است. داستانی را نقل می کنند که نمی دانم صحت دارد و یا خیر؟ اما آموزنده است. می گویند مربی ژاپنی در هنگام درس، پاره خطی رسم کرد و از شاگردانش خواست که آن را کوچک کنند، هر کدام تلاش ناموفقی کردند و عاقبت درمانده شدند و مربی اقدام ایشان را نپسندید. سرانجام از مربی پاسخ صحیح را درخواست کردند و ایشان پاره خط بزرگتری در کنار پاره خط نخستین کشید و گفت: "ببینید که خط نخستین کوتاه شد!" شاگردان دریافتند که راه نخست مشکل را حل نمی کند و آنان باید با تلاش بیشتر و در مسیر درست، حریف را شکست دهند.

راه مبارزه با غرب نابودی آن نیست، بلکه ما باید به میزانی تلاش کنیم تا از آن جلو بیفتیم. چین با کپی کردن و جاسوسی فناوری تا حد زیادی این کمبود را برطرف کرد و توانست غرب را پشت سر قرار دهد. ما باید فکر کنیم و بهترین گزینه را برگزینیم. برخی کشورها با جذب مغزهایی که از کشورشان فرار کردند و ایجاد شرایط مناسب برای ایشان، در این مسیر گام برداشتند. اکنون در برخی از کشورهای منطقه فقط علوم انسانی آن کشورها به زبان خودشان تدریس می شود و دانشجویان را وامی دارند تا دروس دانشگاهی را به زبان انگلیسی فرابگیرند و از منابع دست اول برای یادگیری استفاده کنند و بدین وسیله فناوری را بومی سازند. کشورهای دیگری با استفاده از اینترنت و دنیای مجازی بی وقفه در حال کپی و جمع آوری فناوری پیشرفته غربی هستند.

ما به این نکته واقف هستیم که غرب ضربات مهلکی بر کشور ما وارد کرده است و می دانیم که دانش و کارشناسی در آنجا حرف اول را می زند، به همین دلیل علی رغم پیشرفت پزشکی در کشورمان، همه مخالفان غرب، برای درمان به آنجا می روند، خودرو غربی سوار می شوند و از آخرین کالاهای ساخت غرب استفاده می کنند. همچنین تبلیغات ما جهت مبارزه با غرب بسیار پر رنگ است، ولی برای استفاده از فناوری غربی اقدامی نمی کنیم و لذا درجا می زنیم. در کشورهای آسیایی که رشد چشمگیری داشته و توانسته اند دانش غرب را به خدمت بگیرند، میزان شعارهای ضد غربی آنان به شدت کاهش پیدا کرده است، آنان به این نتیجه رسیده اند که اندک سرمایه ملتشان را صرف تبلیغات دروغین نکنند و به جای آن تلاش دارند با کسب دانش غرب، روزی بر آنان برتری پیدا کنند.

ما نیاز به غرب شناسی داریم، با تبلیغات کاری درست نمی شود. بیاییم برای قدم نخست کتاب مورخ بزرگ معاصر، زنده یاد استاد حائری را بخوانیم. این کتاب را باید به همه مسئولین، بویژه آنهایی که ادعای بیشتری در مبارزه با غرب دارند، هدیه بدهیم و از آنها بخواهیم آن را نقد کنند و اشکالات آن را یادآوری کنند! دیگر اینکه پولی را که صرف این تبلیغات می کنیم، در راه شناخت غرب و در جهت کپی کردن دانش و فناوری غربی استفاده کنیم. از قدیم گفته اند از هر جای ضرر برگردی، سود است.

هفته گذشته با یکی از دوستان در این خصوص صحبت می کردم، پیشنهاد خوبی مطرح کردند. وی می گفت کشور ما اکنون با بحران آب و خشکسالی مواجه است، در سیستان و بلوچستان، خوزستان، یزد و اصفهان و ... این مشکل خودنمایی کرده است. بسیار بجاست دانشجویان ما منتظر مسئولان و اساتید محترم نباشند و با کپی کردن فناوری نوین غربی در این زمینه و با بکار گیری آن، جهاد سازندگی راه انداخته و شیوه تولید محصولات کم آب را به مردم بیاموزند.