آب، مولفه ای که می تواند آغازگر بحران های منطقه باشد

نویسنده: هادی تقی پور اردشیری، مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد سیاست خارجی و روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: آب به عنوان مهم ترین عامل استمرار حیات بر روی کره زمین محسوب می شود که بودنش را چندان توجه نمی کنند ولی نبود آن بحران اساسی خواهد بود. در خوشبینانه ترین حالت در صورت وجود آب ولی ناسالم سازی آن باز هم در چرخه حیات دگردیسی حاصل خواهد شد. منطقه خاورمیانه یکی از مناطق استراتژیک جهان است که از دیرباز با مشکل کم آبی مواجه بوده و در سال های اخیر بر شدت کم آبی با تغییرات آب و هوایی زمین افزوده شده است. اما متاسفانه علارغم همه اهمیت آن توجه درخوری برای نیل به داشتن یک برنامه مدون و مشخص میان دولی به ویژه میان دولت های خاورمیانه صورت نگرفته و به نظر می رسد همگرایی در این زمینه علارغم ماهیت زیستی آن دستخوش هیدورپولیتیک شده است. در جنگ هایی که در خاورمیانه صورت پذیرفت جهان بارها شاهد آتش زدن اسکله و سکوهای ذخایر نفتی درون خشکی و دریا و بستن سد ها و تخریب منابع آب برخی سرزمین ها که مصداق آن فعالیت های سبعانه داعش در این زمینه بوده است صورت گرفت. اما علارغم علم به این فعالیت های تخریبی آبی-زیستی سازمان های بین المللی برنامه عملیاتی کاآمدی چه با کاربست های اقناعی، تشویقی و چه تنبیهی نداشته اند. به نظر می رسد این عنصر حیاتی شدیدا دستخوش سیاست های خصمانه ملی گرایانه قرار گرفته است و این در حالی است که سفره زیر زمینی آب ها همچون سطوح زلزله ارتباط تنگاتنگی با کشورها دارند و این حق انسانی هیچ کشوری نیست که بر مشکلات آشامیدنی و آبی یکدیگر بیفزایند.

تامین منابع آب از جمله نیاز های اساسی جهان در دهه های آینده است. نتایج گزارشی که به تازگی منتشر شده نشان می دهد دست کم سی و سه کشور تا سال ۲۰۴۰ در معرض بحران آب قرار خواهند گرفت. این مسئله می تواند به تشدید تنش ها در کشورهایی که درگیر مناقشات هستند، منجر شود. محققان موسسه «منابع جهانی» با استناد به مجموعه ای از الگوهای آب و هوایی و نیز سناریوهای اجتماعی-اقتصادی، بحران آب را در یکصد و شصت و هفت کشور جهان طبقه بندی کرده اند.

۹ کشوری که طی بیست و پنج سال آینده از نظر منابع آبی در بحرانی ترین وضعیت قرار خواهند گرفت در منطقه خاورمیانه واقع شده اند: بحرین، کویت، فلسطین، قطر، امارات عربی متحده، اسرائیل، عربستان سعودی، عمان و لبنان.(1)

حل مسائل آب نیازمند شناخت آسیب ها و عواملی است که این پدیده را رقم زده است می باشد. در خصوص مشکل آب ایران عمده نظرهای کارشناسان به عدم مدیریت صحیح ذخایر آبی و کشاورزی بی رویه بر می گردد. به هر ترتیب با آسیب شناسی و بررسی اهم مشکلات موجود در زمینه آب خاورمیانه می توان در سیاست گذاری ها و مدیریت مصرف بهتر عمل کرد. در همین راستا به اهم چالش های موجود اشاره می شود.

• افزایش جمعیت در خاورمیانه و نیاز به آب بیشتر
• توسعه اقتصاد و مصرف انرژی و آب بیشتر
• تغییرات آب و هوایی و گرم شدن کره زمین که موجب تبخیر بیشتر آب شده است
• عدم توسعه منابع آبی بدلیل کمبود فن آوری
• عدم وجود آموزش کافی در زمینه مصرف بهیه آب
• عدم فرهنگ سازی و آگاهی بخشی عمومی در سطح خاورمیانه
• عدم وجود نهاد کنترل و نظارت بر مصرف آب کشورها
• عدم همکاری کشورهای منطقه در این زمینه بدلیل تاثیرات ناشی از چالش های سیاسی
• سدسازی های بی رویه و بدون در نظر گرفتن چرخه آب منطقه ای
• عدم تفکیک آب آشامیدنی با غیرآشامیدنی
• عدم حفاظت از سفره های زیرزمینی
• عدم آینده نگری در زمینه مدیریت بهینه آب
• عدم بسترسازی مناسب برای ممانعت از هدر رفت آب

گام دوم پس از آسیب شناسی برنامه ریزی صحیح برای حل مشکلات و معضلات آبی است. سازمان های بین المللی در این مرحله می توانند نقش فعالانه ای را برای تسهیل حل چالش ها ایفا کنند. اگرچه یکی از محدودیت هایی که سازمان های بین المللی همیشه با آن مواجهه بوده اند مسئله عدم پذیرش رهنمودهای سازمان ها به کشورها بوده است. به هر روی به واسطه حیاتی بودن مسئله آب در خاورمیانه ضروری است با بهره گیری از حداکثر ظرفیت سازمان های بین المللی به مسئله آب خاورمیانه پرداخته شود. در ذیل به برخی از راهکارهایی که به نظر نویسنده مفید واقع می شود اشاره می گردد:

• آموزش مصرف صحیح آب
• جداسازی آب شرب از آب غیرشرب طی لوله کشی های مجدد برای خانوارها
• ضرورت ایفای نقش فعالانه تر سازمان های بین المللی آب در مقام میانجی کشورهای خاورمیانه
• ایجاد برنامه ریزی بلندمدت منطقه ای در زمینه آب
• تلاش برای تفکیک مسائل فنی و زیست محیطی از مسائل سیاسی در خاورمیانه
• بکارگیری از فن آوری های نوین جهت احیاء سفره های زیرزمینی
• جلوگیری از هدررفت بی رویه آب توسط صنایع و خانواده ها
• ممانعت از کشت غرقابی و کاشت محصولات نیازمند آب فراوان و جایگزین نمودن محصولات مزیتی نیازمند آب کم
• ایجاد بسترهای مناسب و زه کشی بتنی بجای خاکی و شنی در راستای حفاظت و کمتر تبخیر شدن آب
• فرهنگ سازی از طریق رسانه ها و هشداردهی جدی در خصوص بحران آب آینده
• افزایش قیمت آب  به عنوان یکی از مولفه های فرهنگ سازی
• ایجاد فرصت هایی برای گفتگوی اندیشمندان و مدیران منطقه ای در زمینه اتخاذ سیاست های همگون و هم راستا برای حفاظت و نگهداری آب ها
• ایجاد تصفیه خانه های بیشتر
• جلوگیری آز آلودگی منابع آبی
•    افزایش کمک های مالی سازمان های بین المللی و تلاش برای تشویق کشورها به این مقوله

دسترسی به آب خود به یکی از مهم ترین مسائل آب در خاورمیانه مبدل شد که در این میان کشورها همسایه همچون ترکیه، سوریه، عراق، سودان، اتیوپی و مصر به شدت از یکدیگر تاثیر پذیرفته اند. به طور کلی در ارتباط با بحران آب در منطقه آسیای جنوب غربی، چهار طرف اصلی وجود دارند که عبارتند از: 1- طرف ایرانی؛ 2- طرف عربی؛ 3- طرف ترک؛ 4- طرف اسرائیلی(2). از این میان طرف ترک و اسرائیلی با بحران آب کمتری مواجه هستند. نکته حائز اهمیت آن که آب در حال تغییر کاربری شدید به عنوان یک مولفه امنیتی است و بدین جهت توجه خاصی را بیش از پیش می طلبد. روزنامه واشینگتن پست در تیرماه ۱۳۹۳، اعلام داشت ایران در بین ۲۴ کشوری قرار دارد که وضعیت آب در آنها خطرناک است. واشینگتن پست، بحران ایران را ناشی از برنامه ریزی نادرست در دوران جمهوری اسلامی دانست.(3) همچنین یک تحقیق مستقل ۱۰ تن از متخصصان ایرانی حوزه مدیریت منابع آب که در آمریکای شمالی و انگلستان تحصیل کرده اند نشان می دهد که دلیل اصلی کاهش ۸۰ درصدی حجم آب دریاچه ارومیه طی چهار دهه اخیر که سطح آب آن را در ابتدای مهر ماه امسال به حدود ۱۰ درصد سطح اولیه آن در سال ۱۳۵۱ شمسی کاهش داده، فعالیتهای انسانی و توسعه سازه ای بی رویه در این حوضه آبریز بوده و تأثیر خشکسالی و تغییرات آب و هوایی در منطقه در حدی نبوده که بتواند تغییرات سطحی و حجمی این چنینی در دریاچه ایجاد کند. در نتیجه این پژوهش، احیای فیزیکی دریاچه ارومیه ممکن دانسته شده اما چنین فرایندی را مشروط به یک خواست سراسری سیاسی و اقتصادی درنظرگرفته است که در طی سالهای طولانی به نتیجه خواهد رسید.(4)

در پایان آنکه در منطقه استراتژیک خاورمیانه که فی نفسه بحران زا است و در سال های اخیر آنارشی و جنگ به حد بالایی رسیده است، بحران آب به طرز فراوانی این بحران ها را تشدید خواهد کرد. فعالیت های گروه های تروریستی در منطقه خاصی صورت می پذیرد و آسیب های آن بیشتر برای مردم آن منطقه ملموس است اما  خشکسالی و بی آبی بحرانی خواهد بود که گریبانگیر همه مردم منطقه خواهد شد. لذا هم سازمان های بین المللی و هم کشورهای منطقه جنوب غرب آسیا ضروری است تلاش کنند تا با اتخاذ تصمیم های یکپارچه و مناسب از بروز فاجعه های انسانی دیگر پیشگیری کنند.   

منابع

(1) http://fa.euronews.com/2015/08/26/water-stress-expected-to-soar-warns-world-resources-report

1. بزی، خدارحم و همکاران، (2010)، بحران آب در خاورمیانه (چالش ها و راهکار ها)، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافی دانان جهان اسلام، 11
   1. https://fa.wikipedia.org/wiki

1. ((تبرئه «خشکسالی» از قتل دریاچه ارومیه/انگشت اتهام به سوی مدیریت نامناسب)) ایسنا، چهارشنبه ۱۵ بهمن ۱۳۹۳. بازبینی شده در چهارشنبه ۱۵ بهمن ۱۳۹۳.