ایران در میانه خشک ترین تابستان در پنجاه سال گذشته

نویسنده: امید شکری

دیپلماسی ایرانی: ایران در مسیر مواجهه با کم آبی شدید قرار دارد. این کشور نیمه خشک که بر نقش کشاورزی در تامین استقلال اقتصادی خود متمرکز شده، با تهدیدهای تامین آب از جمله تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت، مهاجرت گسترده، بی ثباتی سیاسی و سوء مدیریت منابع مواجه است. تهران، پایتخت و بزرگ ترین شهر ایران، احتمالا به زودی به کانون این بحران تبدیل خواهد شد. مناطق روستایی ایران در حال نابود کردن منابع آبی خود هستند و انتظار می رود ساکنان این مناطق به پایتخت هجوم آوردند و کمبودهای آنجا را تشدید کنند.

ایران از حدود 90درصد منابع آبی خود برای کشاورزی استفاده می کند. حدود 71درصد از 82 میلیون نفر جمعیت ایران در مناطقی زندگی می کنند که در معرض خطر فرونشست به دلیل استخراج بیش از حد از منابع آب زیرزمینی هستند و 70درصد کل تقاضا برای آب در ایران هم مربوط به این مناطق است.

بحران آب به چنان سطحی رسیده است که مقامات نمی توانند آن را انکار کنند یا نادیده بگیرند. رضا اردکانیان، وزیر انرژی، اخیرا درباره کمبود آب در تابستان هشدار داده و امسال را «یکی از خشک ترین سال های پنج دهه اخیر» توصیف کرده است. احد وظیفه، یکی از مسئولان مرکز خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، هم نیمه ژوئن گفت: «صریح بگویم، آب وجود ندارد. امسال برخی از مناطق کشور، به ویژه در جنوب و شرق، 50 تا 85 درصد کاهش بارندگی داشتند.»

اما کاهش شدید بارش تنها عامل موثر در بحران کمبود آب نیست. افزایش دما که موجب کاهش بارش برف و خشکی رودخانه ها شده، و افزایش میانگین مصرف آب در شهرهایی مانند تهران هم مطرح بوده است. محمد رضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، با اشاره به کاهش ذخایر برف در اطراف تهران گفت: «این یک هشدار بسیار جدی است.» شهرهای مختلف از جمله پایتخت اخیرا به دلیل خشکسالی با قطع ناگهانی برق مواجه بوده اند؛ یکی از دلایل اصلی خاموشی ها نبود آب کافی در نیروگاه ها بوده است. البته برخی دلایل دیگر همچون استخراج «غیرقانونی» ارزهای رمزنگار هم وجود داشته است.

این عوامل باعث ایجاد تنش بین دولت ایران و شهروندان این کشور شده است. عامل بسیاری از ناآرامی های داخلی در دو دهه گذشته کمبود آب بوده است. اعتراض های مکرر درباره وضعیت دریاچه ارومیه که زمانی دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان قلمداد می شد، ساخت سد و برداشت آب زیرزمینی وجود داشته؛ کاهش 95درصدی حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه از سال 2001 و کاهش سطح آب در سال های مرطوب نگرانی های جدی درباره احیای دریاچه را در پی داشته است. در حال حاضر، سطح آب دریاچه ارومیه در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 38سانتی متر پایین آمده است.

ماه مه گذشته اهالی روستایی در مشگین شهر در شمال غربی استان اردبیل در اعتراض به کمبود آب آشامیدنی جاده روستا را بستند. ژوئیه سال 2020 هم مردم شهرهای جنوب غربی آبادان و خرمشهر و برازجان در جنوب غربی استان بوشهر در اعتراض به کمبود آب و بحران آب آشامیدنی در خیابان ها تجمع کردند. مارس 2018 هم در نزدیکی اصفهان و جنوب غربی استان خوزستان، کشاورزان به انتقال منابع آب روستایی اعتراض کردند.

در هفته های اخیر، مشکل کم آبی بارها در شبکه های اجتماعی و رسانه های ایرانی مطرح شده، اما دولت برنامه خاصی برای حل بحران ارائه نداده است. پروژه های پیشنهادی مانند انتقال آب از دریای خزر و خلیج فارس به استان های مرکزی فقط باعث افزایش تنش بین استان ها خواهد شد. کارشناسان محیط زیست معتقدند که چنین پروژه هایی به محیط زیست آسیب می رساند. دولت هم از تلاش ها برای کاهش وابستگی به مخازن آب زیرزمینی عقب کشیده است چرا که کشاورزان در مواجهه با کاهش بارندگی همچنان به حفر چاه های غیرقانونی ادامه می دهند.

شایان ذکر است که افزایش تولید نفت به بحران آب در میادین مشترک با عراق در غرب کارون در تالاب هورالعظیم افزوده است. مهدی رشید الحمدانی، وزیر منابع آب عراق، اخیرا اعلام کرده یک هیئت رسمی عراقی برای بررسی اختلافات بین دو کشور بر سر آب های مشترک عازم ایران خواهند شد.

بحران آب همچنین یک نگرانی مزمن برای همسایه شرقی ایران، افغانستان، است. دو کشور بر سر رودخانه هیرمند و تالاب های هامون در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان که در پانزده سال گذشته به دریای ماسه تبدیل شده، درگیر بودند. اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان، مارس 2020 اعلام کرد که نیمروز به یک مخزن آب برای افغانستان و ایران تبدیل خواهد شد و گفت که آب افغانستان اکنون در ازای نفت به ایران ارسال می شود.

وزیر کشور ایران در ژوئیه 2018 هشدار داده بود که ایران در آستانه یک بحران جدی اجتماعی، یعنی مهاجرت به دلیل تغییرات آب و هوایی قرار دارد و این شرایط می تواند در پنج سال آینده تحول چشمگیری در ماهیت اجتماعی ایران ایجاد کند.

تمرکز صنایعی که آب زیادی مصرف می کنند در استان هایی که منابع آب کافی ندارند، نتیجه سیاست گذاری های ضعیف است که سابقه برخی از آنها به پیش از انقلاب بازمی گردد. با این حال، واقعیت این است که بسیاری از مشکلات امروز نتیجه مستقیم سوء مدیریت و فساد است.

رسیدگی به بحران آب برای ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری منتخب، یک فوریت خواهد بود. دولت حسن روحانی بارها به تحریم های ایالات متحده به عنوان یکی از عوامل اصلی مشکلات محیط زیست اشاره کرده، اما اگر ایران و آمریکا به توافق هسته ای سال 2015 برگردند، این بهانه دیگر وجود نخواهد داشت. تنها با تعریف مجدد سیاست های کشاورزی ایران و صرفه جویی و مصرف بهینه آب است که ایران می تواند این بحران رو به وخامت را حل کند.

منبع: شورای آتلانتیک / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34